Beleza versus barbarie

Nos eidos da filoloxía e da literatura galegas a figura de Claudio Rodríguez Fer é ben coñecida e estimada. Nel temos a unha das personalidades máis versátiles e innovadoras das últimas décadas e así ten sido recoñecido con numerosos premios e distincións, tanto polo seu labor como poeta coma pola súa dedicación como galicianista e hispanista.

A proxección da escrita poética de Rodríguez Fer pula alén das nosas fronteiras, o que o converte nun dos nosos autores máis traducidos e lidos en todo o mundo. Universidades de toda parte, institucións e organismos varios, tamén asociacións e grupos de intelectuais demandan a súa presenza para impartir clases maxistrais e ofrecer recitais, o que favorece e mesmo fai preciso que os seus versos se vertan a outras linguas.

Consciente desta necesidade, Rodríguez Fer animou hai uns anos a creación dun selo independente e autoxestionado ao que se lle puxo o rosaliano nome de A Tola Soñando. Nel fóronse publicando dende 1995 obras de Emily Dickinson, André Breton e Léo Ferré vertidas ao galego, ademais de versos de Carmen Blanco, María Lopo, Olga Novo e Cristina Fiaño. Pero a serie acolleu, sobre todo, traducións de textos do propio Rodríguez Fer ao francés, inglés, italiano, grego, castelán, ruso, romanés e esperanto e un deles en concreto, A cabeleira, foi trasladado a máis de sesenta idiomas.

Pois ben, aparece agora unha nova entrega de A Tola Soñando co título de Beleza ou barbarie / Bellesa o barbàrie, que leva ao catalán unha vintena de poemas de Rodríguez Fer traducidos pola poeta, narradora e crítica literaria Marta Pesarrodona, as profesoras Maria Mercè López Casas e Dolors Perarnau e o ensaísta Mathias Ledroit.

A escolma recolle versos do escritor que representan todos os seus ciclos temáticos e que abranguen unha cronoloxía que vai dende os mediados dos oitenta con composicións de Historia da lúa (1984) ou A boca violeta (1987) ata os máis recentes de Unha tempada no paraíso (2010) ou A muller sinfonía (2017). É, por tanto, unha antoloxía representativa da súa traxectoria estética e daqueles universos de sentido que a caracterizan: o telurismo radical, a adhesión á causa solidaria dos oprimidos e represaliados, a erótica vital e o cosmopolitismo integrador, que neste caso se ven naturalmente complementados coa presenza dalgúns poemas de creación e ambientación especificamente catalás, caso dos titulados “A Rambla” ou “Barcelona”.

A plaquette complétase coa inserción de tres poemas visuais nos que se xoga co simbólica plurisignificativa das mans e pés e un pequeno apéndice que incorpora unha nótula curricular do autor e unha ampla nómina bibliográfica.

Beleza ou barbarie / Bellesa o barbàrie é unha ponte poética, un adival que ata forte a escrita dun autor de noso coa lingua desoutra nación irmá que é Catalunya, coa que comparte angueiras identitarias (as bandeiras de ambos os países que na cuberta se reproducen son abondo significativas a este respecto) e tamén devezos e angurias históricas reflectidos nestes versos que, na súa substantiva universalidade, inciden en asuntos compartidos como a procura da fraternidade e a sororidade, a recuperación e dignificación da memoria furtada ás xentes e aos pobos, a paixón amorosa ou a autenticidade como xenuíno e irrenunciable principio para a felicidade.

Máis unha vez cómpre congratularse pola boa noticia de que os versos de Claudio Rodríguez Fer, un dos nosos mellores autores, sexan traducidos e teñan nova vida noutra cultura. É sinal de que en galego estamos no mundo e de que a nosa escrita é unha inmellorable embaixada para nos coñezan e recoñezan.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 19-5-2019]

Banda sonora

A traxectoria literaria de Claudio Rodríguez Fer é unha das máis intensas e extensas das últimas décadas en Galicia. Máis de medio cento de obras confírmano como un dos estudosos e creadores de máis relevo, con obras que son referenciais tanto no eido da poesía coma no ámbito do ensaio, tendo tamén publicado teatro e narrativa.

De todo este inxente labor, talvez sexa a súa dedicación á poesía a que mellor o define, pois son xa corenta os anos de escrita, tempo longo no que viron luz volumes de verso erótico, triloxías de memoria antifascista, títulos de poesía visual e cinematográfica e incluso outros de xorne viaxeiro e cosmopolita.

A todos os anteriores súmase agora A muller sinfonía, subtitulado ‘Cancioneiro vital’, poemario no que se conxugan os amores e clamores, o erótico e a memoria civil co elemento musical, auténtica trabe mestra desta obra.

A música, as músicas son a cerna das case duascentas páxinas do libro, dividido en catro amplas seccións (“Cantos rodados”, “Ortos sen ocaso”, “Viaxes ao paraíso” e “Materia de mañá”) delimitadas por un prefacio e un posfacio. Un conxunto, cómpre dicilo xa, que amosa nidias e abondosas referencias intertextuais, que conectan a obra con outros títulos anteriores do autor.

O eclecticismo das propostas sonoras a partir das que aquí se poetiza é evidente. A multiplicidade de nomes e estilos explica que por estes versos desfilen Ferré e Cohen, Vysotski e Brassens, Theodorakis e Yupanqui, Vinícius e Stivell, Dylan ou os Rolling, pero tamén Makeba, Mercouri, Parra, Kalsoum, Simone, Baez, Joplin, Smith, Hagen, Nyman, Brown, Gardel, Led Zeppelin ou Brel.

Por tanto, variedade de estilos e de rexistros, de voces e de acordes, espello sempre tanto dos vastos coñecementos musicais do poeta como das súas adhesións harmónicas, pois este A muller sinfonía é, en moitos sentidos, a banda sonora do propio decorrer vital e literario de Rodríguez Fer.

O jazz, a música étnica en xeral e celta en particular, o blues, o pop e o folk, o rock e o heavy e todo tipo de ritmos latinos van permeando polas estrofas, creando ritmos e sonoridades, entrelazando cadencias e sintagmas, notas e figuras retóricas para compor un vigoroso mosaico que ten como fondo toda a música da contemporaneidade.

Dende a cita coa que se inicia o libro (“A quen mellora o mundo con música vital”) ata o dístico de remate (“Baila comigo, amor,/ ata a fin do amor”) un danzar dervixe de vida e experiencia ecoa en concerto, inzándoo todo de melodías e cánticos, polifonía versal que fai do libro un prodixio de solfexo poético.

Este recital sen fin ten a súa plasmación material nas cubertas deseñadas por Ideiagrafica para esta edición, que reproducen dous discos estampados nas tapas, imitantes dos vinilos ata o punto de que sobre deles tamén figuran impresos títulos de poemas tal se o fosen de singles do propio disco, pechando así un círculo de fondo e forma que fai deste libro un poemario tan musical coma integral.

Melómanos e letraferidos están de noraboa. Teñen no presente A muller sinfonía o libreto versal do mellor concerto poético. Un agasallo para regalar e regalarse. O tema do verán e de todo verán, literatura de altura ao mellor compás.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 15-7-2018]

 

Valente último

Dei no seu día noticia da aparición do primeiro volume da serie Valente vital, unha publicación da Cátedra José Ángel Valente de Poesía e Estética da USC que analizaba a biografía literaria do grande escritor ourensán. Aquel libro inicial repasaba a infancia e mocidade galegas do autor, a súa estancia como estudante universitario en Madrid e a súa presenza como profesor na Universidade de Oxford. Tempo despois dei conta do xurdimento do segundo volume da serie, centrado nesa ocasión na súa andaina literaria mentres era funcionario tradutor de diversos organismos internacionais tanto en Xenebra coma en París e tamén nas súas vivencias na Alta Savoia.

Pois ben, complétase agora a serie coordinada por Claudio Rodríguez Fer co terzo volume de Valente vital, desta volta cun subtítulo parentético que guía sen perda: Magreb, Israel, Almería.

Son xusto estes tres espazos percorridos polo poeta e, nalgún caso, domicilio de seu os que serven de epicentro para a análise dos seus últimos anos. Consecuentemente, a obra subdivídese en tres grandes capítulos analíticos, nos que se vai dando conta de aspectos que teñen que ver coas viaxes e vivencias do autor neses lugares e tamén coa asunción e posprocesado das súas culturas na súa escrita.

En “Del Magreb a Israel: Semillas semitas” é o editor da obra, o profesor Rodríguez Fer, quen se ocupa da querenza arabista dende novo do poeta, así como das súas múltiples viaxes a Marrocos e Tunisia e tamén da súa simpatía pola cultura xudaica e as súas visitas a Israel.

Pola súa banda, o estudoso Manuel Fernández Rodríguez analiza en “Las vías de la cábala al sufismo: Dos movimientos, una quietud” o moi complexo e vizoso mundo espiritual que imbuíu a escrita de Valente, chea de símbolos e ritos, de tradicións e estratos culturais que remiten, unha e outra vez, á cábala e o sufismo, así como ao Sefarad e o seu legado.

Rematando o libro disponse o traballo de Fernando García Lara, profesor almeriense que se ocupa, precisamente, da etapa levantina do poeta en “Almería 1985-2000”. Na rememoración destes derradeiros anos evócase a súa radicación naquelas terras, o coñecemento da cultura andaluza en xeral e da flamenca en particular e as diferentes pegadas que ese mundo foi deixando na súa produción. Por xunto, estas tres longas e moi documentadas análises do máximo rigor académico fornecen un volume de case medio milleiro de páxinas, que dá cabo a unha serie definitiva para a biografía literaria dun dos máis destacados poetas do XX, amais senlleiro ensaísta, tradutor e prosista.

Cómpre, pois, saudar con aplauso este Valente vital (Magreb, Israel, Almería) editado por Claudio Rodríguez Fer, director da Cátedra José Ángel Valente de Poesía e Estética da Universidade de Santiago, institución que dá á luz a obra co primor que nos ten acostumados o seu Servizo de Publicacións, quen ofrece aquí unha coidadísima edición en tea, recuberta por unha elegante camisa que incorpora a reprodución dun cadro da excelente pintora almeriense Lola Valls, El vuelo y la sombra.

Valente dedicou un fermoso poema a Rosalía. Nel deixou dito: “Se fue en el viento, volvió en el aire./ Le abrí en mi casa la puerta grande./ Se fue en el viento. Quedé anhelante./ Se fue en el viento, volvió en el aire./ Me llevó adonde no había nadie./ Se fue en el viento, quedó en mi sangre./ Volvió en el aire.” Tamén o de Ourense regresa agora no ar, na límpida membrana do vento dos que o len e o devocionan, profundando no sentido último dos seus textos. Leámolos, pois da súa man entraremos pola porta grande da casa do poeta.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 25-2-2018]

Cántiga Valente

Dicir José Ángel Valente é dicir a mellor poesía española da segunda metade do século XX. Pero o que moitas veces se esquece —máis das que se debería— é que o escritor ourensán foi tamén poeta en galego e que o foi, ademais, desde a primeira hora.

Cando practicamente ninguén en Galicia publicaba versos en galego xa Valente cultivaba as nosas musas. En 1947, coa espada franquista da censura represora afiada ao extremo, aquel mozo de apenas dezaoito anos publicaba nas páxinas do vespertino santiagués La Noche o poema “Finisterre”: “Polos meus ollos romeiros/ páxaros buscan o mar./ Finisterre chan extremo/ beizo de escuma e de sal”.

O mar romeiro foi para el a emigración, primeiro como estudante en Madrid e logo como profesor na Universidade de Oxford, tradutor na OMS en Xenebra e na UNESCO en París, para, finalmente, vivir o xubileu por Almería. Máis nunca volveu residir en Galicia. Esa distancia física, ese estar lonxe da veciñanza súa, favoreceu a demora de novas entregas poéticas en galego, pero non a influencia da nosa tradición literaria nos versos casteláns que foi publicando ao longo dos anos, como pode comprobarse, poño por caso, na dedicatoria a Rosalía de “La poesía”, un texto de Breve son (1968), ou na centralidade desta na composición “Orillas del Sar”, incluída no seu poemario póstumo Fragmentos de un libro futuro (2000).

Este radical sentimento de pertenza fixo que, tras unha conferencia sobre Alfonso X O Sabio pronunciada na sociedade suíza A Nosa Galiza (que el axudou a cofundar) para celebrar o Día das Letras Galegas dedicado en 1980 ao rei trobador, nacese en Valente a necesidade de establecer un fío de conexión poética coa nosa lírica medieval e escribise a primeira versión das Sete cántigas de alén, que publicou en 1981 Ediciós do Castro con prólogo de Xesús Alonso Montero.

Tras aquela primeira edición viñeron outras tres revisadas e aumentadas (1987, 1989 e 1996), todas elas prologadas por Claudio Rodríguez Fer, un dos máis grandes especialistas valentianos e tamén o poeta galego ao que se sentiu máis unido por lazos de amizade.

Precisamente este escritor lugués é tamén o responsable e excelente prologuista da máis recente edición das Cántigas de alén, que acaba de tirar do prelo Ouvirmos. O volume, moi ben deseñado, reúne por vez primeira toda a produción poética en galego de Valente, tanto as sete cantigas aparecidas en 1981 como a ducia engadida posteriormente e mesmo dous textos de prosa poética.

O resultado é que, amais dos versos xa coñecidos que agora se poñen por xunto, esta nova edición suma tamén o poema “Na mar de Vigo” —nunca antes recollido en libro— e unha dedicatoria inédita á composición “Sub nocte”: “Para os irmáns da emigración, para Nosa Galiza e para que Galiza sexa tamén nosa”.

A lectura do conxunto da lírica galega de Valente disuade dun tópico demasiado estendido que tende a colocar a súa escrita nesta lingua nun degrau inferior á que produciu en castelán. Hai aquí versos que son, obxectivamente, un achado, imaxes e harmónicos que amosan a alta poética da que o autor era capaz en calquera das dúas linguas e, por máis que a excelencia da súa obra en español sexa dun fulgor case que inalcanzable para calquera, faltaríase á xustiza se non se recoñecese a valía desta escrita galega, inequivocamente tradeada de símbolos, alusións e evocacións que ancoran na máis xenuína raiceira cultural de noso.

Cómpre volver á lectura destas Cántigas de alén. Nos seus versos recoñécese a incandescencia da voz do intemporal e a inmanencia do existente radicado que o poeta proclamou como punto cero do ser: “Voltei. Nunca partira./ Afastarme soamente foi o xeito/ de ficar para sempre”.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 23-4-2017]

O universo cinegramático de Rodríguez Fer

Claudio Rodríguez Fer é probablemente o poeta galego que con máis intensidade ten dialogado nos seus textos co mundo da sétima arte. Dende hai máis de trinta anos a súa escrita lírica, narrativa, ensaística e teatral viuse tinguida por referencias, homenaxes ou exploracións que son xa connaturais á súa maneira de ver e entender o fenómeno creativo, unha continuidade lóxica entre o cinematográfico e o literario, fusión total das artes da imaxe e a palabra.

Non é de estrañar que así sexa. O poeta confesou nalgunha ocasión que lle era imposible lembrar cando fora a primeira vez que entrara nunha sala de cinema, pois súa nai comezou a levalo sendo aínda unha crianza cativiña e sorprendíase ao ver como bagoaba vendo as desventuras de Chaplin en A quimeira do ouro, no canto da común hilaridade. Sensibilidade de creador: non vos riades, que o conto é triste.

Aquel rapazolo medrou e nos anos setenta fíxose asiduo colaborador dos cine-clubes lucenses do Club Cultural Valle-Inclán ou o Marcos da Portela. E con tan só dezasete anos xa estaba impartindo saber dende as páxinas de El Progreso, nas que publicou o seu primeiro artigo cun título rotundo: “Entre Kafka y Shakespeare: el cine algebraico de Orson Welles”.

Logo viñeron as ducias de poemas dedicados a filmes e actores, os numerosos artigos sobre cinema internacional e galego, os estudos sobre a presenza desta arte en Fole, Risco, Otero, Carballo Calero, Celso Emilio ou Ferrín, o tramar do fílmico nos seus relatos e pezas breves de teatro e mais o guionado de documentais.

Mais se houbese que salientar entre todo o seu extenso quefacer un único título que simbolizase esta íntima unión do cinematográfico e o literario este sería, con certeza, Cinepoemas, libro publicado por vez primeira en 1983 por Xerais, que ve agora nova luz da man do selo Ouvirmos nunha edición ao coidado gráfico de Cristina Fiaño.

Este novo Cinepoemas é, en realidade, unha refactura integral do primeiro. As trinta e oito composicións orixinais convertéronse aquí en corenta e catro, desapareceron algunhas e incorporáronse outras e engadiuselle toda unha sección baixo o rótulo de “Cinegramas” que non aparecía na primeira entrega, pois está composta por fotopoemas dos anos noventa e dous mil.

Cinepoemas é un atlas fílmico-vital, unha crónica en fotogramas poetizados dunha sorte de educación sentimental cinematográfica ou, se se quer, un compendio lírico daquelas cintas que deixaron marca indeleble na ánima do autor. Por iso os versos deste libro recrean tantas escolas e épocas, dende os pioneiros coma Griffith ata o cinema ruso clásico (Eisenstein, Pudovkin, Dovzhenko), pasando por Vidor ou o cinema mudo cómico dos Chaplin, Keaton ou Lloyd, por suposto o cinema alemán de Lang e Murnau, a factoría Disney con Bambi, o cine moderno de Welles, a arte italiana de Sica, Fellini, Antonioni, Pasolini, Visconti ou Cavani, a estadounidense de Ford ou Kazan, a francesa de Godard e Resnais, o suspense de Hitchcock, o transcendentalismo de Bergman, o intimismo introspectivo de Rohmer ou a alegoría-ficción de Kubrick, entre outros.

Este novo Cinepoemas suma os engados do musical, o western, o amoroso parisiense, o exotismo polinesio, o thriller de ciencia ficción ou a loita anticolonialista, entre outros universos fílmicos recreados. Todo visualizado a través do elaborado traballo gráfico de Fiaño, en si unha outra creación, facendo dialogar as súas composicións icónicas coa arte versal feriana para ofrecer un conxunto de forte impacto visual e alento artístico integral, na vangarda do noso tempo.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 24-4-2016]