O impropio

A de Chus Pato é unha das poéticas máis orixinais e radicalmente comprometidas da literatura galega do noso tempo. As súas obras son agardadas con expectación e lidas con devoción, pois unha escolleita lexión de seguidores fieis mantense á espera para ler e comentar cada novo libro seu.

Non tentarei sequera compendiar aquí os títulos, todos eles maiores, que a esta ourensá lle deben as nosas letras. Conformareime con dicir que temos nela unha das máis senlleiras embaixadoras da poesía galega dentro e fóra das nosa fronteiras e que non hai festival, encontro ou antoloxía (trans)ibérica que se prece que non conte con ela como voz destacada.

Logo do que deixo escrito, comprenderase ben a ledicia lectora que me acompañou estes días da man de Un libre favor, o seu máis recente poemario, publicado pola Editorial Galaxia na referencial colección Dombate.

Un libre favor é unha revelación ontolóxica de primeira orde. Un tratado vital que afonda ata o nadir mesmo do existente, que procura o sentido último da vida dende as súas orixes ata a fronteira derradeira.

Os conceptos do natal e o limes de Tánatos son os polos entre os que abana esta poética do impropio, do que non é mercantilizable, da vida entendida coma un don, da Beleza como expresión máxima do incontaminado e incontaminable polos lixos da propiedade. A vida, como a fermosura, é unha gratia, un galano que se nos dá e a palabra non é senón o fío de luz que nos une con esa marabilla para explicala e explicarnos.

As pontes, a memoria da nena que escintila nas tardes estivais, a lembranza dos amigos que se foron, a epifanía das compañas e dos lugares que nos configuran, todo se conforma neste libro como un inmenso panóptico que unha e outra vez incide na insubornable inmaterialidade do que importa: a vida que flúe, muta, se volve maleable e nos atrapa nun labirinto de músicas e esferas que agocha a cifra, o concepto, a razón profunda que acena tras do subterfuxio aparente.

A poesía é transmaterial e a vida auténtica acubilla no sapiens, nunca no humano, limitado e precario este último. Porque “a linguaxe sapiens é a natureza” e “se mesturas a luz do sol cos ósos/ e infiltras no granito/ tal vez poidas escribir un país”. Velaí o destino da amazona. E do cabaleiro. Fundar unha estirpe outra, situarse na aprehensión de Afrodita, que é “o embrión e a cerna do embrión”, e deixarse ir nos misterios de Eleusis que derrocan lexións de memoria esvaecente para acollerse ao nimbo esclarecido do mensaxeiro, do anxo que é, que permanece, “desde os milenios/ desde as cidades, os deuses e os mortos/ e desde antes das eras”.

A voz é un cabalo branco, como quería Oríxenes. E a palabra da poeta crea e recrea a realidade, vólvea intacta, incontaminada para devolvernos o que importa, o que non pode comprarse, a vida como presente e a beleza como o seu eco xenuíno, “o máis afastado da propiedade/ o impropio/ iso é a vida”: un libre favor.

Coas voces dos clásicos da Antigüidade dende Homero e Horacio ata os clásicos da contemporaneidade como Hölderlin, Rilke, Celan ou Eliot, toda a mellor tradición poética occidental gravita e nutre estes versos de imaxes supernova, constelacións de sentido que conducen a lectura por soles escuros, portaléns da Historia que fractaliza e se reorienta para regresar decote ao ónfalos irrenunciable: unha nena de Auria que “amaba as pontes e a vexetación que medra nas/ pontes/ amaba as lavandeiras cazando sobre as augas/ as piscinas desertas/ amaba ferozmente esa cidade (…)/ por ela calzaba sandalias no verao/ e zapatillas de lona extrema no inverno/ restaba/ a vertixe que sostén o peso das vías/ e os vagabundos que miden a imposible humidade/ do éter”.

No tren da vida, no fío branco do tecido vexetal, nos tapices do corpo, no estrelecer de Venus, nos bosques aos que na soá lles medran os bidos, nos embigos de todas as illas reais e imaxinarias, na vertical da luz do porto que descifra todo arcano, eu son, inequivocamente, da lexión Chus Pato.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 16-6-2019]

Reixa, acaso Reixa

A vida discorre entre autoestradas de rutina. Tan só de cando en vez os traballos e os días se abren a pequenas áreas de descanso que proporcionan relanzos de felicidade. Noutras ocasións son as peaxes as que deteñen o noso tránsito, obrigándonos a pagamentos dolorosos.

Isto último padeceu o polifacético escritor vigués Antón Reixa, quen en outubro do 2016, durante unha viaxe de Galicia a Madrid, ficou durmido ao volante e acabou fóra da estrada nun aparatoso accidente que o levou ao hospital, onde tiveron que inducirlle un coma que durou dezaoito días.

O relato desa traumática experiencia deu lugar a Michigan/ Acaso Michigan, a crónica do grave accidente, a súa longa estancia hospitalaria, a soñada vivencia mental que experimentou mentres esta durou, a demorada recuperación das súas feridas nun sanatorio e, sobre todo, as moitas reflexións que toda esta intensa vivencia espertou nel.

A narración articúlase en tres momentos ben diferenciados, como o seu propio subtítulo indica: a “crónica de 18 días en coma + 10 meses de melancolía paralímpica + 1 vida posthumana”. No primeiro destes bloques abórdanse os contextos do sinistro, con amplo detalle da intervención médica ambulatoria e o traslado e ingreso hospitalario. Agora ben, a cerna do relato constitúea a transcrición do limbo onírico no que ficou atrapada a mente do autor ata o momento da reanimación. Nese tempo a súa mente creou un territorio pararreal no que o escritor se viu camiñando polas rúas de Michigan nos días da campaña electoral que levou a Trump ata a presidencia dos EE.UU., co Black Friday anegándoo todo. Esta divagación surreal ten, xaora, non pouco de grotesco e inconexo, mais tamén moito de lúcida crítica (subs)consciente a un estado de cousas e un proceder social.

Esa denuncia do absurdo e da inxustiza que anega as vidas dos menos favorecidos socialmente acentúase nas outras dúas seccións do libro, nas que se evidencia a inmensa dificultade das persoas en cadeira de rodas para manexarse na xungla urbana, chea de barreiras arquitectónicas insalvables, ou a dura aprendizaxe que un accidente deste tipo provoca en calquera, revelándolle un mundo de dor que non é doado xestionar.

Michigan/ Acaso Michigan é tamén unha gran parábola sobre o Destino; máis precisamente aínda: sobre o caprichoso azar do Destino, que nun intre mudou toda a existencia de Reixa ata catapultala ás profundidades do caos traumatolóxico, un cosmos de barullo e perplexidade que rematou con el inzado de “secuelas de coraxe e melancolía”, convencido de que “ás veces non vén tan mal unha hostia a tempo”, pois, á fin, “o único culpable da tiranía do azar de cada un é un mesmo”.

O libro complétase cun prólogo da poeta Chus Pato titulado “Este limiar non é un limiar, este limiar quérese aperta”, brillante exercicio de reflexión antropolóxica, psicosocial e literaria no que indaga, reveladoramente, na conxunción reestrutural da fusión linguaxe articulada-destino. Amais deste proemio, a obra conta co posfacio epistolar “Poesía pánico”, que reproduce a correspondencia cruzada entre o autor e o poeta e xornalista Daniel Salgado, seis longas cartas que conforman un epílogo necesario para ben comprender o que este Michigan/ Acaso Michigan supón no conxunto da traxectoria literaria reixiana e as implicaturas filosóficas e creativas ás que se abisma.

Para os incondicionais do Reixa máis musical e cinematográfico cómpre advertir que esta crónica, non exenta de tinturas poéticas, incorpora un relato paralelo en imaxes da autoría de Antón Segade, responsable tamén da videocreación aloxada en YouTube á que pode accederse dende o código qr que o libro ofrece, un traballo visual que conta coa voz do propio Reixa e resulta unha poderosa síntese do sino entrópico que o libro alberga.

Brutal, descarnado e clarividente, Michigan/ Acaso Michigan devólvenos ao mellor Reixa, ao ‘resentido’ con plena conciencia de selo, poeta postbeibe, látego de raros e, por sempre, ghicho distinto.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 11-8-2018]

Efervescencias poéticas

Dei gorentoso remate á lectura de Punto de ebullición, antoloxía de poetas galegos das últimas xeracións publicada no prestixioso selo hispanoamericano Fondo de Cultura Económica a través da súa filial madrileña.

Punto de ebullición é unha escolma bilingüe na que os orixinais galegos son vertidos ao castelán pola tamén poeta Miriam Reyes (Ourense, 1974), unha das voces máis recoñecidas da escrita peninsular do novo milenio.

Videopoeta e artista multimedia, Reyes deixou os eidos ourensáns con oito anos para marchar a Venezuela, onde estudou Letras na Universidade Central. Regresou logo a España e, tras residir en diferentes cidades, acabou instalándose en Zaragoza. Dende alí deu a coñecer algún dos poemarios máis suxestivos dos tres últimos lustros, como Espejo negro (2001), La bella durmiente (2004), Desalojos (2008), Yo, interior, cuerpo (2013) ou o moi recente Haz lo que te digo (2015), publicados en ben afamados selos: Hiperión, Bartleby, DVD Ediciones.

Responsable da elección, tradución e prólogo desta “Antología de la poesía contemporánea en callego”, Reyes achega ao lector en castelán quince poetas que escolma entre os creadores da Xeración dos 80, a Xeración dos 90 e aqueloutros que se revelaron a mediados da década pasada.

Decididamente interxeracional, politemática e mulitestética, Punto de ebullición observa, exquisitamente, o equilibrio xenérico e incorpora propostas de oito escritoras e sete escritores, abondo diverxentes na súa aposta autorial e aos que, de querer verlles algún punto de contacto, talvez só podería sinalárselles a súa patente vontade de anovar e abrir novas landas para a poética de noso.

Xosé María Álvarez Cáccamo, Chus Pato, Pilar Pallarés, Manuel Rivas, Lois Pereiro, Antón Lopo, Xela Arias, Ana Romaní, Manuel Outeriño, Xabier Cordal, Olga Novo, María do Cebreiro, Yolanda Castaño, Olalla Cociña e Daniel Salgado son, cronoloxicamente dispostos, os quince nomes dos que se espigan textos, todos eles tomados de libros xa coñecidos, agás un poema de María do Cebreiro que se publica por vez primeira aquí.

Reyes salva con oficio o difícil transo de verter a unha lingua outra a palabra poética. Neste sentido, máis alá de consideracións de matiz perfectamente discutibles (poño por caso, se é fiel ao noso “balbordo/ da escuma” o “murmullo de la espuma” e similares), cómpre subliñar o coidado labor de acomodación da responsable da escolma, quen ofrece ao público castelán unha lectura da escrita orixinal non só respectuosa, senón moi ben axeitada.

Canto ao prólogo, ha cumprir tamén coas expectativas de quen, dende outras coordenadas culturais, queira coñecer o curso da poesía galega de 1975 ata os nosos días, pois as principais liñas de forza deste camiñar son salientadas con acerto pola editora. Secasí, para min son de especial interese os breves pero moi ben perfilados parágrafos dedicados a caracterizar a poética dos diferentes autores antologados, onde Reyes amosa ser unha poeta de moi fino espírito crítico.

Unhas nótulas biobibliográficas mínimas pero moi informativas completan esta selecta que arredonda as trescentas páxinas, onde cada poeta achegou arredor dunha decena de textos, un libro editado con sumo gusto polo Fondo de Cultura Económica mercé ao deseño de (sobre)cuberta de Armando Hatzacorsián e as fotografías de (sobre)capa de Miguel Saavedra.

Punto de ebullición. Antología de la poesía contemporánea en gallego é un moi loable mosaico que cómpre agradecerlle a Miriam Reyes, ourensá de raíz, que non esquece a verba matricial e a regala, plural, a quen pola súa voz queira coñecernos.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 5-7-2015]

Na lingua das bestas

Chus Pato volveu facelo: escribir un novo poemario como quen funda unha cidade de palabras nun ermo devastado, reconstruíndo das cinzas de libros pasados un templo para a verba. O milagre. A Carne de Leviatán.

A de Ourense extrema aquí os sinais de identidade, despena nun abismo sen retorno o pentagrama da dicción: Palabra, Ser, Tempo, Corpo, Vontade, convocados todos na única (des)linguaxe posible, a lingua das bestas, as marxes da casa heideggeriana, o extramunde deleuzeano, todo o que o discurso evoca pero é fóra del, extraser que expande e ecoa e perfora e transhabita o corpo, a ánima que multiplica nos espellos e se fai sombra, rumor, cinza, nada do nada no nada polo nada e, porén, subsistente, existente, persistente.

Na Carne de Leviatán —alma e señor do Érebo, banquete da Fin dos Tempos, fraternos Ziz e Behemot— veñen as voces do vento, as setes xornadas que anuncian as trompetas do Apocalipse (verbal), ese no que a presenza profética desata e poe-matiza focando o ritmo do ollo, bosquexo da turbulencia dos álamos, negro sobre negro, abrindo un novo cor á luz sideral do excelsior manuelatoniano. A mesma, por certo, que se acompaña das lembranzas garimosas do pai e berra as figuracións que o poema pecha, clausurando os misterios de Eleusis, bordeando o dicible, nos derregos do impronunciable con Mogador e Isenheim e Poi Kalian, pero tamén co inefable da costa verdecente, dos himnos novos e o clinamen do pensamento, unha claridade de xuízo definitoria, presidida pola vontade e a esperanza da luz que se afasta e se nos dirixe, dos gromos que son ardentía nos abismos do ágape derradeiro.

Pato escoita os ruídos parasitos do Ser e a Historia e “os ríos vencen a gravidade”, as “mónadas perfectas… van ata o cimo da harmonía” e todo se envolve da “respiración das tumbas/ ardendo nos bidos”. A súa é unha viaxe iniciática na busca da “vibración das súas eclipses”, sempre “sobre os grandes xeos antárticos” do significado, porque “onde o mundo é pléroma/ o invisíbel do mundo/ é un límite”.

A metapoesía, o transdiscurso autorreferenciado, grao cero da escrita que revira fractal, ínzao todo en Carne de Leviatán, pois “pensamos a través dos nomes” e “a memoria é un container no que se inscriben os nomes”. Por iso, humanos que somos, andamos alindando palabras co pobo do sílex, na liga do Irequois, coa divina Ishtar, na contemplación de Amu Daria, no fogar de L’viv, no Himalaia siamés e musical ou na nación dos lipovemos, onde o Danubio deita no Mar Negro.

Carne de Leviatán: mantra da “linguaxe teleolóxica”, poesía da mudez arrebolada aos “pés nus de Hermes”, ceibada do “cofre da Historia”, co corpo “nos ventres do aire” e a poeta en consciencia plena do seu ser: “entón percibe a nada entrándolle nos tecidos, abríndoselle paso ata as vísceras, esa nada non é para sempre, dura un instante, nese intervalo Ch é un ser totalmente exposto, case unha escritura: unha mestura de nada e corporalidade; un ser así esvaece na súa exposición, alí onde os demais poden advertila e ela perdeu a propia imaxe: nun soño, na morte”. Shantih, shantih, shantih.

[Publicado en Praza Pública, 12-6-2013]

Linguas galladas

Se un pregunta ás nosas autoras e autores por aquilo que, ao seu parecer, falta no circuíto literario no que se moven, a práctica totalidade responde, indefectiblemente, que unha das eivas maiores se atopa na falta de visibilidade do seu quefacer alén da nosa comunidade.

Por iso, precisamente, non cansarei nunca de aplaudir a aparición de todos aqueles traballos destinados a dar a coñecer a nosa literatura fóra das nosas fronteiras lingüísticas naturais, servíndose da poderosa vía da tradución como vehículo co que conducir a arte da palabra de noso ata os lugares máis diversos.

Así acontece coa moi recente publicación de Forked Tongues, o volume preparado pola profesora da Universidade de Santiago Manuela Palacios González para a editorial Shearsman Books no que se recolle unha ben representativa antoloxía de poetas galegas, vascas e catalás traducidas ao inglés por escritoras e escritores irlandeses.

Forked Tongues naceu no marco dos encontros anuais que a Federación Galeusca leva a cabo de xeito rotatorio nas nacións que aglutina (Galicia, Euskadi e Catalunya). Foi concretamente na xuntanza que o pasado ano tivo lugar en Barcelona cando a profesora Palacios, a demanda de diversas escritoras e escritores destas tres nacionalidades presentes nas xornadas, se comprometeu publicamente a levar adiante a confección dunha escolma da escrita destas tres literaturas que se vertese ao inglés para aproveitar, como lingua franca internacional que de facto este idioma é, o seu potencial divulgativo.

O resultado dese compromiso é o presente Forked Tongues, no que colaboraron algunhas das máis importantes autoras éuscaras (Itxaro Borda, Miren Agur Meabe, Castillo Suárez e Leire Bilbao) e catalás (Vinyet Panyella, Susanna Rafart, Gemma Gorga e Mireia Calafell), amais de cinco das nosas máis recoñecidas poetas: Pilar Pallarés, Chus Pato, Lupe Gómez, Yolanda Castaño e María do Cebreiro.

Evitarei aquí manifestarme sobre a polémica, tan vella coma os camiños, de se están todas as que son ou se, pola contra, deberían estar outras ou máis das que están. Abonde con dicir que están as que a antóloga creu representativas do noso momento literario e, xaora, as que gozan da súa preferencia lectora e crítica.

Prefiro ocupar estas liñas salientando o valioso traballo que unha ducia de tradutoras e tradutores irlandeses (M. Harmon, L. Shaughnessy, A. Le Marquand Hartigan, M. Medbh, M. O’Donell, C. de Fréine, C. P. MacCarthy, S. Connolly, P. Bushe, M. O’loughlin, P. Meehan, K. Payne e T. Dorgan) realizaron insuflando vida na lingua de Shakespeare aos versos das nosas autoras e das súas irmás vascas e catalás. Porque o labor deste colectivo engadiu un plus ao puramente translacional: o que proporciona a visión dun pobo que, coma os nosos, vive a estrañeza de ter a lingua gallada á que alude o título do propio volume.

En efecto, as irlandesas e irlandeses, como moi ben expresou Eavan Boland no seu libro The Lost Land, tamén falan, coma nós, “with the forked tongue of colony”, a lingua gallada do colonizado que ten que loitar por facer sobrevivir o seu idioma materno baixo a presión da fala do colonizador.

É por iso que a comprensión global dos versos das escritoras galegas, vascas e catalás deste volume adquire nova dimensión ollada dende Irlanda, o que, necesariamente, acaba por reflectirse na música, o sentido e a esencia dos textos traducidos.

Forked Tongues ábrese cun moi documentado e informativo prólogo titulado “Women Poets in Translation. An Introduction” no que a profesora Palacios dá conta tanto das relacións socioculturais que unen Galeusca e Irlanda coma, xa particularizadamente, da traxectoria de todas e cada unha das poetas traducidas. Segue logo a edición dos textos, bilingüe galego/vasco/catalán-inglés e, por remate, un compendiado apéndice biobibliográfico sobre autoras e tradutores.

Así pois, cómpre saudar con ben este Forked Tongues en edición de Manuela Palacios, unha das nosas máximas especialistas nas relacións literarias galegoirlandesas que foi quen de materializar aquí o difícil reto de dar voz ás nosas poetas nun mercado e nunha lingua para os que, en non poucas ocasións, viñemos resultando un tanto invisibles.

[Publicado nos xornais El Ideal Gallego, Diario de Ferrol, Diario de Arousa e Diario de Bergantiños, 19-8-2012]