Letras en ronsel

Abandonounos o 2014, pero non nos deixou orfos. Tras de si deitou un feixe de lecturas de valor que hoxe me presta relembrar.

O ano narrativo foi feraz e houbo apostas ben variadas: dende a escrita autobiográfica, de relato reflexivo e primíparo, que achegou Inma López Silva en Maternosofía ata a aventura maratoniana nos antípodas que propón Santiago Lopo en A diagonal dos tolos, pasando pola narración memorística e de descubrimento da vida adulta e os seus secretos feridos por un tempo gris de A viaxe de Gagarin de Agustín Fernández Paz, o puxilato pola supervivencia nun tempo avolto do Olimpia Ring, 1934 de Xabier López López ou as miserias dos escenarios e a vida de Máscaras rotas para Sebastian Nell de Alberto Ramos.

Tampouco os poetas ficaron a barbeito. Velaí están para demostralo A segunda lingua de Yolanda Castaño, ironía e pensamento versal de retrouso idiomático e resaibo revelador; A última música das cousas de Bieito Iglesias, memoria dun eu en tránsito melancólico; A distancia do tambor de Eva Veiga, cicatrices, Tempo de Ombre, filosofía do que esfarela; Cronoloxía da urxencia de Dores Tembrás, poliedro de silencios, acougo na tormenta, o pensamento a autoesculcarse; As voces da máscara de Arcadio López-Casanova, o transterro, a vixilia do desposuimento, os devanceiros a guiar a palabra maxistral, o final esperanzado en Ondara; Fulguración e silencio de Xavier Rodríguez Barrio, a verba en diálogo fértil, a memoria do amigo que se foi e non se vai xa máis; ou Celebración de Gonzalo Hermo, poemas de eu post-crac, fracturas interiores que viaxan entre musgos e vísceras na queste da identidade propia.

Foi tamén, este, ano de ensaística sobresaliente. Abondaría con amentar a Historia da literatura galega. De 1853 a 1916. O Rexurdimento que o profesor Xosé Ramón Pena publicou hai uns meses, volume imprescindible para revisitar criticamente tan decisivo período do noso pasado literario. Mais a este título habería aínda que sumar os Livros que nom lê ninguém de Isaac Lourido, lúcido repensar das nosas condicións sistémicas e as súas derivacións, principalmente proxectadas sobre a obra de determinado grupo autorial; a reivindicación da memoria masacrada que Francisco Xavier Redondo Abal tenta restituír en Bibliotecarios e bibliotecarias infames e que se explica transparentemente no subtítulo: A depuración franquista do corpo bibliotecario republicano. O caso galego; ou mesmo a indagación teórica que Inma Otero Varela acometeu en A ficcionalización do eu: autoría e protagonismo das mulleres na literatura, inestimable ensaio a propósito do xenérico e o seu valor na proxección e interpretación dos suxeitos literarios da escrita máis recente.

Este esquemático guieiro resultaría incompleto se non se recordase que a produción infantoxuvenil brillou tamén con intensidade en obras como o poemario As redes de Inés, de Elvira Riveiro Tobío, versos de recoñecemento e agarimo ás traballadoras do mar; tamén en De como Chispo, o esquío, puido co frío de Toño Núñez, sagacidade e tenrura para superar os atrancos da vida; As noites de Xián de Concha Blanco, saudades mariñas dun mundo que non se concibe sen o rumor das ondas e, xa para os rapaces medianeiros, a magnífica Historia da bicicleta dun home lagarto de Fina Casalderrey, memoria de tempos facareños que a ilusión e a esperanza souberon borrar. Para os máis mozos, as regalías viñeron do Reo de Xesús Fraga, días de graffiti e ritos de paso, xeiras nas que a banda sonora das xornadas acompaña o albiscar dun futuro que se ten de labrar coas decisións propias; e, no poético, Penúltimas tendencias de Carlos Negro, versos contra a tiranía da moda e as trampas que ás rapazas tende, evidenciando adicións témeras, acusando a destrución das vontades. En fin, habería tamén que lembrar que o teatro e pur si mouve e ofreceu (re)edicións tan estupendas como a moi amena O achado do castro de Manuel Núñez Singala ou o máis grave e meditabundo Lapsus de Alfonso Pexegueiro, comedia do existir, infancia de moral mancada.

Letras en ronsel dun ano que esmoreceu e que serán sucedidas por novas ceifas ás que cómpre desexar nos traian tan bos momentos de lectura como deixaron estes libros que aquí pouso “coma cinza/ de rosas que onte encheron de perfume/ o mundo”.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 4-1-2015]

25 anos de espírito PEN

[Para o amigo Miro Villar,

polo que el e eu sabemos]

aA poesía é o gran milagre do mundo, dicía Luís Pimentel. O mundo é un gran poema milagroso, digo eu. A palabra, as palabras son a arxila esencial que une vontades e acompaña os espíritos no fragor dos traballos e dos días.

Foi esa singular comuñón pola verba a que experimentaron os asistentes á VI Bienal Literaria en Compostela o 2 e 3 de outubro na Cidade da Cultura. O Gaiás santiagués deixouse habitar por animais literarios que quixeron celebrar o XXV Aniversario do Centro PEN Galicia, a entidade que organizou o encontro no que participaron poetas, narradores e outros axentes culturais tanto galegos coma foráneos nunha concelebración interxeracional onde as pontes literarias se transitaron amablemente.

E esa foi a unción pola palabra que fixo que tres astros do firmamento literario como son Nélida Piñón, Xosé Luís Méndez Ferrín e Manuel Rivas compartillasen unha mesa de clausura na que as complicidades revoaban arredor dos relatos orais e onde Piñón fixo boa a súa ascendencia cotobadense recoñecéndolle un papel decisivo na simbólica da súa escrita e Rivas pronunciou un máxico e entrañable discurso de recepción na academia dos afectos á súa amiga carioca. Da súa parte, Méndez Ferrín lembrou como o PEN internacional estivera ao seu carón cando en 1972 botou dous anos na cadea (Penal do Dueso) pola inquina franquista. Un triángulo de tanta altura literaria que, coma un imantador buraco negro da palabra, acabou por mergullarnos a todos os que vivimos o momento nun océano de luz e letras, unha reunión histórica que, quen sabe, talvez non sexa doado que se repita, pois ben poucas veces tres púlsares escintilan por xunto para iluminar a galaxia toda e espaventar tantas sombras da orfandade.

Velaí foi a inesquecible coda. Mais as xornadas comezaran xa o día anterior coa sesión de apertura e os discursos de benvida de Beatriz González Loroño, Directora-Xerente da Fundación Cidade da Cultura, María Ángeles Antón Vilasánchez, Concelleira de Cultura e Patrimonio en Compostela, Luís González Tosar, Presidente do Centro PEN Galicia e mais Xesús Vázquez Abad, Conselleiro de Cultura, Educación e Ordenación Universitaria. Eles foron os primeiros en poder ver o magnífico traballo videográfico que, para ocasión, creou Xabier Castro Martínez, Director do PEN galego, unha peza na que se leva a cabo unha sintética historia en imaxes do que foi a andaina do noso PEN neste último cuarto de século e que podedes ver ao final deste post.

As sesións propiamente literarias comezaron a última hora da mañá do xoves 2 coa mesa redonda “Narradores xornalistas hoxe”, xuntanza que moderou Xesús Fraga na que interviñeron Camilo Franco, Santiago Jaureguizar, Luís Pousa e Juan Tallón, todos eles, en efecto, xornalistas e narradores, que, con posturas complementarias que abriron un fértil diálogo en contrapunto, debateron sobre a difícil e complexa maridaxe de periodismo e ficción, un matrimonio para algúns imposible e para outros inelutable.

Á tarde dese mesmo día un recital poético-musical deunos a oportunidade de oír na voz dos Xardín Desordenado (Marlene Rodrigues, Santiago Ferraguz e Isaac Garabatos) os versos de Díaz Castro, Novoneyra, Álvarez Blázquez, Blanco-Amor, Manuel María e Rosalía de Castro e tamén de escoitar os recitados dos novos valores da nosa lírica representados por Alba Cid, Berta Dávila, Gonzalo Hermo, Mario Regueira e Dores Tembras, entre os que oficiou como experimentado guieiro Román Raña, unha asemblea poética que arrequeceu coas palabras da profesora da Universidade de San Petersburgo Elena Zernova, quen non quixo faltar á cita e deixou para os que alí estaban a regalía de escoitar en ruso “Penélope” dando conta da tradución a este idioma de Nimbos. Do saber facer de todos puiden gozar en primeira liña, pois honreime presentándoos.

A primeira xornada da Bienal rematou coa intervención do poeta e ensaísta arxentino Roberto Alifano, quen nos convidou a revistar a “Borges e o xardín de conversas que se bifurcan” nunha animada conversa co seu presentador, Luís Alonso Girgado, na que repasaron os principais episodios da literatura non só de Borges, senón tamén Julio Cortázar, Adolfo Bioy Casares, Francisco Luís Bernárdez e moitos outros.

O segundo día comezou na sesión matutina coa mesa “25 Anos do PEN Galicia: Novelistas”, na que, moderados por Inma López Silva (tamén ela narradora), participaron Marilar Aleixandre, Alfredo Conde, Víctor F. Freixanes e Bieito Iglesias, que fixeron un balance dos pros e contras que viviu a prosa galega nos últimos tempos e onde se cuestionou a vitalidade da novela, os camiños do seu futuro e os pasos que nos trouxeron ata aquí.

Pola tarde, unha última mesa de “25 Anos do PEN Galicia: Poetas” proporcionounos a ocasión de escoitar a radiografía lírica destes lustros que realizaron o poeta e editor Miguel Anxo Fernán-Vello, a poeta e ensaísta María do Cebreiro e mais o poeta e libreiro Modesto Fraga. O tríade, magnificamente conducido polo profesor e crítico Luciano Rodríguez, abordou os avances e desacertos da nosa poesía recente dende ancos ben diversos: a taxonomía xeracional de discurso (meta)teórico de María do Cebreiro, a conxunción da visión do editor de Espiral Maior e creador que achegou Fernán-Vello e a praxe e vivencia como poeta deste tempo de Fraga.

O remate regalounos o amentado encontro con Piñón, Méndez Ferrín e Rivas, broche de ouro desta VI Bienal Literaria en Compostela na que conviviron poetas e narradores, xornalistas e estudosos, galegos por nacenza e por querenza, confrades de letras todos que durante dous días irmandaron o seu camiñar, enchoupándose do espírito PEN para lembrarnos, máis unha vez, que o milagre da vida é a poesía e existir sen a palabra é un vivir demediado. Por iso xuntanzas coma esta son tan necesarias en tempos prosaicos.

a                                    

A música da memoria

Escribo este comentario nunha cafetería dun centro comercial, un deses antros deshumanizados, todo cristal e cemento, neon a mancheas e verde nada. De socato, como queréndome lembrar que a palabra todo o vence, mesmo este feísmo por decreto, un pardal aventúrase ousado ata pousar no canto da mesa para peteirar os restos dun croissant.

O pardal, saciada a fame primeira, chouta a brincos cativos ata o libro que descansa pé da cunca: A última música das cousas, a estrea poética do narrador ourensao Bieito Iglesias, quen ve os seus versos recollidos na nova colección do Pen Clube de Galicia Currupa Literaria, serie coordinada polo director da institución, Xabier Castro Martínez.

O paxariño avanta pola mesa, achega o peteiro mais non pica, pénsao dúas veces e óllame en fite, como comunicándome algún segredo arcano, unha obriga ineludible, fatum que impele: non queda outra, o libro debe recensionarse.

A acordanza vai aos versos de Iglesias, neoculturalismo de finísima gasa léxica, arquitectónica de canteira vocabular que se derrama en cadoiros, en volutas imposibles que deseñan unha sintagmática de imaxes alabaradas, fulgurar de intensidade desusada.

A memoria, o pícaro que un foi, ese eu a escala da luz primeira e a puberdade esborcelada, recupérase aquí nun paradisus melancólico, inzado de luceríos filtrados pola música dun romantismo italianizante que entrefebra cos filmes do Hollywood da época dourada. Unha pirotecnia de ceos de celuloide, lontano, saudades neorrealistas e un agro épico, de heroes do suco e sestas infindas, imperio dos abellóns letais.

Iglesias todo o pode, dende a écfrase de coloratura palpitante ata a estampa haikiana dun recordo, anónimos venecianos, paráfrases e homenaxes e un saber curioso e oceánico, que vai do tsarismo e os seus reversos ata a Brunilda arelada, do Paris mon amour á gloria de Bernini.

A compaña amiga dos máis diversos autores de noso marida coa de primeiros espadas de toda parte nos versos de Iglesias, que igual homenaxean e dialogan con Manuel Antonio que con Rimbaud, o mesmo con Pavese que con Dickinson, tanto César Cunqueiro como Jabès, Maupassant e Lowry, Montaigne ou Nabokov e aínda Hugo, Alberti e outros.

Convén mergullarse nestas páxinas, aprender dese “Sol de mediodía na comisura de pregas felices,/ tormenta magnética dos risos/ esta melodía que couta pezoñas”, un dicir de álxebra sentimental superior que fai engalar a ánima.

Moi interesante a estrea poética de Bieito Iglesias neste A última música das cousas, esa que Chesterton dicía que os espíritos menos cultivados perdían e que era a esencia da vida, a que sabe comunicar cos seus versos un autor que inaugura, con altura, esta nova e benvida colección Currupa Literaria.

[El Ideal  Gallego, Diario de Ferrol, 18-5-2014]

Elemental, querido Doyle

Arthur Conan Doyle foi un individuo singular. Nado no seu dunha familia católica irlandesa, criouse xunto a sete irmáns e un pai alcohólico dos que coidou heroicamente súa nai, unha muller admirable que conseguiu que estudase na Universidade de Edimburgo e se fixese médico.

Agora ben, como lle aconteceu aos nosos Castelao ou Pondal, Doyle non se sentiu excesivamente atraído polo exercicio da Medicina, así que ben pronto se dedicou á súa verdadeira paixón, que non foi outra que a da escrita.

Aínda que el sempre defendeu que o mellor da súa obra eran as novelas de corte histórico ―especialmente A compañía branca―, o caso é que se fixo célebre en todo o mundo grazas ao máis de medio cento de relatos protagonizados polo máis famoso detective da historia da literatura de todos os tempos: Sherlock Holmes, a quen acompañaba decote o seu inseparable amigo e confidente o doutor Watson.

Tanta celebridade lle reportou a serie de novelas curtas de Holmes e Watson que ao enderezo ficcional do primeiro (o 221B da londiniense Baker Street) peregrinaron en vida do autor ―e aínda seguen facéndoo― miles de devotos lectores, atrapados irremisiblemente polo fascinio da intelixencia dedutora e analítica daquela mente privilexiada.

Mais tanta notoriedade non sempre é doada de asumir, así que Doyle tentou defuntar en varias ocasións o seu personaxe literario, pero tardou non pouco en se desfacer del, e isto aínda daquela maneira.

Seguramente toda esa fama desbordante, a súa difícil infancia e, sobre todo, a perda dun seu irmán e do seu fillo durante a I Guerra Mundial estean na base da viraxe vital que se produciu nos seus derradeiros anos, nos que se converteu nun apóstolo do espiritismo e cruzou medio orbe predicando a súa verdade.

Pois ben, todas as aventuras de Holmes e Watson poden lerse agora en galego nunha moi xeitosa edición traducida por Bieito Iglesias e Manuel Vázquez e profusamente anotada por Xesús Fraga baixo o título Sherlock Holmes Anotado. As catro novelas e os cincuenta e seis contos desta serie reúnense nesta publicación de Morgante Edicións, que salienta tanto polo esmero posto na fixación e comentario textual coma pola competencia tradutora, aos que se suma a atractiva reprodución de ilustracións de época e un formato en capa dura e gran tamaño que engade prestancia ao conxunto.

De seguro que moit@s d@s que lean estas liñas coñeceran sobradamente Un estudo en escarlata ou O can dos Baskerville, pero poden crerme cando afirmo que ter a oportunidade de poder gozar por xunto de tan magno proxecto autorial e facelo, amais, nunha edición competentemente traducida e impecablemente anotada é unha experiencia que calquera degustador literario ten de agradecer.

[Publicado nos xornais El Ideal Gallego, Diario de Ferrol, Diario de Arousa e Diario de Bergantiños, 5-5-2013]

Parlamento das Letras: Bieito Iglesias

A grande tradición da escrita ourensá pasa por Bieito Iglesias. Tal que un vinculeiro de entre séculos, a súa obra técese como a herdanza mellor dunha prosa estética que enraíza nas xentes de Nós, entronca no grande Blanco Amor e ledícianos en gallas mil na narrativa deste mestre indiscutible das nosas letras dos últimos lustros.

A Iglesias as reducionistas miserias normativas non lle acaen. O seu é o ourensao ás burgas, desmedido, alambicado e verboso, un relatar en fervenzas caudais, de augas mestas, unxidas do terrón popular, si, mais hipermineralizado con mil lecturas fertilizantes, de preferencia italianófilas, pero sen lle facer feos aos virtuosos galos e aínda aos albións do aquén e alén atlántico.

Que logo ese seu floreo verbal se aplique á dolcezza erótica, á ruína política ou á (des)memoria do rural é xa fariña doutro saqueto. Porque todo e máis ten cabida nas novelas e contos cobregantes deste irredutible fustrigador de acomodaticios neoburgueses que Iglesias é. E nada resiste o acedume do seu humor, de común corrosivo, desapiadado, raramente amable, balsámico, a máis pedir unha esgrima irónica, renartería de altos voos, puxilística da retranca.

Dese alustro lustral da intelixencia deitan aquí mananciais as dendritas da doxa Iglesias, fosforescencia sináptica que sempre ilumina.

—¿Cando, onde e da man de quen publicaches os teus primeiros textos?

Vecei a escrita no semanario A Nosa Terra, cando Margarita Ledo dirixía a redacción localizada na República do Salvador e despois na rúa da Troia, alá polo 1978 (non lembro a data precisa da resurrección desta histórica cabeceira). Escribía sátira, en secciós que se intitulaban En poleiro alleo ou Outra vaca no millo. O debut na literatura de creación foi na revista Dorna con dous poemas de xénero ecfrástico. A primeira mostra de prosa ficcionista gañou o Modesto R. Figueiredo (1988) e tratábase dun relato policíaco (Luanda) posteriormente incluído en Miss Ourense.

—¿Cal das túas obras cres que foi mellor tratada e cal pasou máis desapercibida para o público e/ou a crítica? ¿Por que cres que recibiron ese trato desigual?

A obra mellor tratada polo público foi Miss Ourense e as máis destacadas pola crítica O mellor francés de Barcelona e Contos da terra da tarde. Tiveron críticas favorables, pero talvez menos difusión da que merecían (na miña falible opinión alcanzan o mesmo nivel que as arriba citadas) Bajo las más bellas estrellas e A vida apoteósica, a primeira por estar escrita en español e a segunda sabe o demo por que. As miñas obras ‘primeirizas’ foron xulgadas con severidade que nunca agradecerei o bastante e, once libros despois, tamén non son un escritor popular. Dáme preguiza profundar nas causas desa impopularidade.

—¿Tes algún hábito singular ou manía á hora de escribir?

Escribo a mao, pero non por manía. Sempre me venceu a nugalla que me impediu aprender a teclear na máquina ou nun computador. De resto, non teño ningunha cisma especial, agás que se consideren cismáticos os hábitos de fumar, de enviar café de pota e de mougar chocolate.

—Nunha antoloxía da nosa literatura recente, ¿ao pé de que autores/as preferirías figurar?

As antoloxías incomódanme por reduciren o individual a esquemas xenéricos e gregarios. Poden ter un pase as antoloxías poéticas, porque os líricos son paxaros que andan aos bandos, pero ben escusadas as narrativas. Os narradores seméllanse ao orangotango de Borneu, que permanece o máis do ano na punta da póla, baixando unha vez pra trocar lapotes cos machos rivais e fecundar as femias. Así tamén o romancista fecunda de ano en ano o público (se se deixa) e intercambia pallougadas dialécticas cos colegas, regresando deseguida á soidade misantrópica das árbores. Con todo, non me importaría figurar nunha antoloxía da quinta do seiscentos (dos nados en 1957) con Antón Reixa, Pilar Pallarés, Ramiro Fonte, Gonzalo Navaza, Manuel Rivas, Xavier Queipo ou Luisa Villalta.

—Se tiveses que historiografar a túa propia traxectoria literaria, ¿que trazos salientarías?

Todas as miñas obras tratan idénticos asuntos, encabelados de distinta maneira e en diferentes doses: a memoria ferida; a dor do desexo contrariado; a gaia ciencia dos trobadores, de Pasolini (gioia) ou Blanco Amor, apoiada nas epifanías materialistas do sexo e do humor; o pasado como país estranxeiro; a invocación elexíaca e esperpéntica dun fragmento de vida histórica (a Galiza contemporánea); os universos arcaicos da ruralía e do arrabaldo preindustrial; a mestura dos restroballos da civilización tradicional cos residuos da cultura de masas: cinema, cómic, música lixeira, tv., desporte etc. A evolución do meu traballo, desde o debut a hoxe, afecta á linguaxe, progresivamente densificada, e ás estratexias narrativas, máis sofisticadas nas últimas entregas. Por algo certa recensión dun título recente empeza coa seguinte frase: “Este libro non é pra todo o mundo”. Tómoo como un piropo, no entanto tamén me causan graza varios textos de literatura galega do ensino secundario que me etiquetan como humorista. O caso é que, unha vez vezado o xadrez, xa non apetece xogar ás damas.

—¿Que lecturas te acompañan decote ou a que escritores/as regresas con frecuencia?

Leo e releo principalmente ensaios (atalora repasaba a Historia da Beleza, de Eco) ou textos que preciso pra realizar algunha angueira concreta. Ora ben, se me exiliase nunha illa deserta levaría comigo a ensaística de Chesterton, Luz de agosto, Ada ou o ardor, O mester de vivir, Historia das cartas de jogar, História trágico-marítima, A illa do tesouro e O longo adeus.

—¿Que cres que lle falta aínda ás nosas letras e que lle sobra definitivamente?

Ás nosas letras fáltalle un pobo. Como deixou dito Deleuze, o autor dun pobo menor escribe sempre pra un pobo que falta, que existe só porque o escribe e mentres o escribe. Faltan bos autores, como en toda parte, porque, de acreditarmos no cómputo do Eclesiastés, de mil non hai un bo. Sobran liridades e literatizos de escaso caletre (capaz que as intelixencias preclaras deserten das letras por preferir o número, querse dicir as enxeñerías). Están sobros tamén os intrusos, nunha época na que —como ten comentado un observador italiano— todos aqueles que non valen pra rexentar unha lavandería nin pra xogar ao balompé nin pra gobernar nin pra pór bombas contra o goberno… escriben libros. Ningún dos defectos anteriores é endémico da Galiza, partillamos eses andazos con toda a ecúmena occidental. Aquí cómpre engadir, siescaso, o filisterismo dun sistema literario que pon os ‘valores positivos’ e a defensa da comunidade de falantes por cima de calquera autonomía estética, cando a grande literatura sempre introduce laceraciós no corpo social e canxa mal coa corrección ben-pensante e coas coitas das almas belas.

—Se soubeses que o teu tempo se esgota, ¿que non te perdoarías non deixar escrito?

Cando es grandeiro, sabes que ninguén espera de ti revelaciós sensacionais. O tempo mozo en que temía morrer sen contar algo precioso xa pasou. De facto, o adulto descobre que ninguén agarda por ninguén en ningures e que debe irromper no inferno sartriano dos Outros abríndose paso a cotifós. Certo que algús fulanos permanecen na adolescencia toda a vida, pero, ‘a partir dos trinta anos, as persoas intelixentes divídense en dúas categorías: a dos que xa só cren en si propios e a dos que xa nin sequera acreditan en si mesmos’ (Pavese). O que non me perdoo é ter usado nos libros palabras nunca dantes escritas, que constituían o santuario por min profanado de tantiñas xentes analfabetas. Se volvese nacer sabendo o que sei, non escribiría nin esas nin outras palabras, pero Deus nos libre dun xa foi.

—¿Cal é a túa valoración do noso presente literario?

A cousa está como ha de ir (ao nabizo).