A flor da alegría

Arcadio López-Casanova é un clásico en vida, un deses poetas nos que un país pode ollarse con orgullo e que fan que unha lingua dure, si, mil primaveras máis. Acontece que, alén de extraordinario poeta, López-Casanova ten cultivado con grande acerto outros xéneros, nomeadamente o ensaístico, mais tamén ―e sobre este particular quero determe agora― a escrita infantoxuvenil, á que ten achegado importantes mostras ao longo dos anos. É o caso dos relatos O bosque de Ouriol ―merecente do Premio O Facho en 1973― e As roitas da gamela (1976). Tamén do poemario Cancioneiriño (Do tempo e a paisaxe, dos traballos e as festas). Versos para a xente nova, publicado no 2016 na colección Libros do Loureiro de Follas Novas.

Pois ben, a estes títulos súmase agora O soño de Bolboreta, que xa no propio subtítulo revela a súa adscrición: Teatro para os máis novos.

Editado por Irindo e cunha colorista ilustración de cuberta de Antón Pulido, O soño de Bolboreta é unha delicada “peza de teatro en dúas partes e catro cadros”, protagonizada por realidades e seres non humanos, mais si personificados, agás nun caso: o do Pregoeiro que funciona como unha sorte de entidade mediadora entre o lector-espectador e os restantes personaxes.

Deste xeito, en O soño de Bolboreta vemos un tenro e bondadoso exemplar de lepidóptero feminizado que chega, dende arredadas terras, a un enclave feérico, a Illa Esmeralda, onde arriba acompañada dos seus amigos o Grumete e mais o Boneco de Neve. Alí atoparase con outros seres e realidades igual de fantásticos, como o Pai Sol, Margarida e Campaíña, o Vento Azul e o Vento Verde, o Reiseñor, a Noite, o Vento Negro e mesmo a Fada da Luzada. Todos eles xogarán roles positivos e negativos no acontecer da historia, que sucede na “tardiña de véspera, noite e mencer do San Xohán nunha campía da Illa Esmeralda e que se abre, fonda e florida, entre os penedos da fonte de Ardeverde e o Bosque da Festa”.

Neste O soño da Bolboreta salienta dunha banda a liricidade do conxunto, ateigado de diálogos ben musicais e cheos de resonancias poéticas, que se complementan cos cantos en verso que, aquí e acolá, intercalan os personaxes nos seus parladoiros.

Doutra parte, a peza destaca tamén pola fondura da mensaxe que, revestida de aparente inxeleza estrutural e expresiva, encerra luminosas reflexións sobre cuestións ben importantes que funcionan como unha alegoría ou fábula do realmente transcendente para os humanos: o amor, a amizade, a solidariedade, a ilusión ou a capacidade de soñar.

Non se oculta ―é máis, resulta case unha homenaxe― a natural irmandade deste O soño de Bolboreta con outros grandes textos da literatura universal; por exemplo, O marabilloso mago de Oz de Frank Baum (pois, como nel, tamén aquí son varios personaxes complementarios os que se abisman nunha viaxe iniciática) ou O soño dunha noite de San Xoán de William Shakespeare (filiación ben visible no feito de que tamén aquí a máxica noite do solsticio do verán se encha de natureza e seres fantásticos co poder dos soños como motor).

Moito ben faría que este O soño da Bolboreta fose lectura da nosa mocidade, tamén, xaora, dos que a fomos deixando atrás pero aínda soñamos, como Bolboreta, coa Flor Verdeloura, esa que, como reza a cántiga coa que remata esta fermosa historia é: “A Flor verdeloura,/ a flor da alegría!/ Fada da Luzada,/ fada tan belida/ regaloulle á nena/ a flor máis querida./ Regaloulle á nena/ a flor da alegría./ Ai, a flor soñada/ que o soño cumpría!”. Así pois, ilusionémonos, soñemos e procuremos a alegría, xa que cousa ningunha pode traer mellor pasar aos nosos días, como ben ensina esta pequena xoia do incomparable Arcadio López-Casanova.

[El Ideal Gallego e Diario de  Ferrol, 21-5-2017]

Novo libro dos amigos

Ánxel Fole contaba sempre que un dos libros que máis lle prestaría escribir era un que se había titular Censo de boa xente. Nel iría dedicando capítulos a todas aquelas persoas coas que cruzara ou das que soubera que compartían a singular calidade da bonhomía. Desafortunadamente, o mestre lugués nunca chegou a publicar aquela obra coa que tanto soñara, pero estou seguro de que tería sido un texto do máis singular.

O mesmo espírito animou no seu día a Ramón Otero Pedrayo, quen deu á luz en 1953 as delicadas prosas de O libro dos amigos, coñecido volume de retratos literarios no que rememorou un feixe de persoeiros por el benqueridos que daquela xa desapareceran.

En idéntica liña se sitúan as páxinas de A palabra compartida, poemario de Arcadio López-Casanova que conta cun subtítulo acaído e revelador: “Retratos e homenaxes (1963-2013)”.

O libro, publicado por Espiral Maior nunha coidada edición que leva un deseño de cuberta de Fátima Valente, filla do xenial poeta ourensán, é unha sorte de vitral amigable no que comparece a loa e rememoración tanto de voces clásicas devocionadas por López-Casanova coma de compañeiros de oficio estritamente coetáneos e, tamén si, merecedores da súa máxima consideración. Por tanto, nestes poemas, como o autor aclara no limiar, o peso do elexíaco, do cordial e do admirativo é decisivo, amosando a un tempo “a voz do eu íntimo e do eu social”.

As composicións recollidas en A palabra compartida naceron a partir de ben diversas circunstancias. Algunhas xurdiron a propósito da conmemoración de efemérides ou homenaxes. Outras víronse propiciadas pola desaparición de amigos benamados e as máis delas permanecían inéditas e vén agora luz por vez primeira. En todos os casos os textos foron revisados, “revividos” e fixados como definitivos para esta planas, por máis que, como digo, algúns figurasen xa en anteriores publicacións.

Entre o cabezaleiro destes poemas metaliterarios dedicado a Rosalía por mor do primeiro centenario da aparición de Cantares gallegos en 1963 ata os derradeiros escritos hai apenas uns anos e xa consagrados a compañeiros da súa e de posteriores xeracións, median máis dunha vintena de textos centrados nalgunhas das voces máis senlleiras das nosas letras. Así, aos poemas sobre a matriarca Rosalía seguen os versos en homenaxe a Curros, Castelao, Otero Pedrayo, Cabanillas, Pimentel, Cunqueiro, Iglesia Alvariño, Fernández del Riego, Celso Emilio, Díaz Castro, Seoane, Novoneyra, Avilés de Taramancos, Méndez Ferrín ou Darío Xohán Cabana, entre outros, o que dá idea do relevo e alcance dos territorios autoriais poetizados.

Enmarcando todas estas composicións dispón López-Casanova unha “Epístola censoria” inicial e un “Pranto coral” como cauda, textos que contribúen a transmitir a sensación de conxunto orquestrado, ben trabado na súa esencial converxencia, superadora da obvia dispersión das orixes.

O dominio na labra do verso, a abraiante capacidade do poeta para se imbuír do modo lírico dos autores cos que dialoga, o finísimo bosquexo de atmosferas e referencias simbólicas, a mestría nas formas e fórmulas así como o escolleito das verbas coas que orna o beiril de cada sintagma fan deste A palabra compartida un compendio de grande altura estética, así como un testemuño de fidelidades entusiastas e querenzas lectoras, que supón tamén un canon indirecto de voces referenciais.

Moito presta ler os poemas deste novo libro dos amigos, censo de boa e extraordinaria xente. Quen cruce polas súas páxinas descubrirá pronto a brasa palpitante do selo López-Casanova e comprendera, parafraseándoo, que o seu fuso deitou un fío dourado do Tempo pasado e na flor do verso teceu unha cantiga de amor, de amizade e de mestría.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 6-11-2016]

Doce abalo

A dilatada e recoñecida traxectoria literaria de Arcadio López-Casanova esténdese polos eidos da poesía, o teatro, o ensaio e a narrativa, mais tamén alcanza a escrita infantoxuvenil, na que publicou no seu día os relatos O bosque de Ouriol (Premio O Facho, 1973) e As roitas da gamela (1976).

Pois ben, é neste territorio da creación ideada para os máis novos no que se inscribe o último título do autor: Cancioneiriño (Do tempo e a paisaxe, dos traballos e as festas). Versos para a xente nova, publicado na colección Libros do Loureiro pola santiaguesa Follas Novas.

O volume emparenta naturalmente coas súas narracións infantís de mediados dos setenta, pois foi entón cando o escribiu, aínda que daquela non o publicou. Con posterioridade, o autor despistou o orixinal e só en datas recentes volveu dar con el, o que explica a súa recuperación pasadas catro décadas.

Tal como anuncia dende o subtítulo, Cancioneiriño é un poemario que percorre os ámbitos do estacionario, o paisaxístico e mais os labores, festividades e divertimentos do rural galego, pero tamén converte en materia lírica a contemplación da “garulada” dos paxaros, do mar e as súas “navegadas” e aínda a celebración natalicia das cantigas de berce, nadal e reis.

É, por tanto, unha completa cartografía da Galicia do seu tempo contemplada dende os ollos nenos dun poeta que canta a emoción do sucederse dos ciclos da natureza; a compaña amiga dos astros, os camiños e os ríos; o dicir sonoro de xílgaros, merlos, loias, pombas e cucos; a aventura marítima de dornas e gamelas; o oficio sabio de fiandeiras, pastoras, afiadores e canteiros; a festas de Aninovo, Entroido e San Xoán e, xaora, a ledicia do solsticio de inverno inzado de panxoliñas.

Na súa formulística López-Casanova amosa, máis unha vez, a mestría estilística adoita, domeando a copla e a cantiga popular e entremesturando esta coas estéticas de lecturas caras como as do primeiro Cunqueiro, o Díaz Castro de plenitude ou o Amado Carballo máis luminoso, todo revestido, en non poucas ocasións, coa pátina neotrobadoresca que alimenta estes versos de retrousos, leixapréns e outras solucións paralelísticas e léxicas que insiren o seu feitío na nosa mellor tradición.

A rotunda musicalidade destes versos do poeta lugués fai dos mesmos unha alfaia na que palpita unha finísima harmonía que entrelaza con ben imaxes moi suxestivas, tantas veces amalgamadas con xogos aliterativos e iteracións que axudan a perfilar o poema como un todo consistente de peza delicadamente rematada.

Este texto que agora recupera López-Casanova é unha achega de valor para a nosa escrita presente que, con certeza, tería sido unha contribución pioneira de ver a luz no momento no que foi concibido.

Presta deixarse levar pola melodía destes versos, polo seu ir e vir dende a orixinaria Paradela do escritor ata as beiramares mariñás, dende os cumes nevados deica as chairas largacías, landas celmosas nas que os cánticos abrollan e o lembranza deita melancolías no ouvido do poeta.

Sexan parabéns a Arcadio López-Casanova por este seu novo contributo á literatura infantoxuvenil galega. E, tamén si, ao seu editor, o profesor Luís Alonso Girgado, pola sensibilidade amosada ao facilitar a súa publicación e arroupala coas vitalistas ilustracións de Xoán Vidales Pousa, que visten estes versos de “doce abalo/ que todo o engaiola/ coa luz dos campos”.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 7-8-2016]

A Dorna de Minerva

Como as aves caprichudas que anasan o voo en inopinado arrauto, así chega unha nova entrega da revista Dorna, cumprindo coa súa errática periódica. É feliz a circunstancia, sobre todo, reitero, porque o derrego cenital que describe este estraño paxaro lírico é tan inconstante que cada nova aparición súa cómpre recibila coa éxtase do ornitólogo que descobre unha especie que cría extinguida.

E velaí como regresa confirmando unha realidade que levo anunciado ben veces e que agora xa é un feito: as máis brillantes fornadas poéticas dos Premios Minerva han de alimentar as nosas plataformas literarias nos vindeiros anos. Pois ben, da trintena de voces que sosteñen a trabe da que é a sección principal da revista, “Creación”, un número máis que considerable foron distinguidas nos galardóns composteláns do último lustro. Quitado os clásicos en vida (Arcadio López-Casanova), os autores asentados de longa traxectoria (Manuel Forcadela) e os que amosan xa unha coñecida andaina (Branca Novoneyra, Carlos Penela, Rosa Enríquez, Baldo Ramos, Cristina Ferreiro, Oriana Méndez), moitos dos restantes son produto da factoría Minerva: Afonso Traficante, Alba Cid, Antón Blanco Casás, Ismael Ramos, Jesús Castro Yáñez, Olalla Tuñas e Paula Antía Rey Baliña. Outras voces novas de interese certo serían as de Ana Cibeira, Arancha Nogueira, Arsenio Iglesias Pazos, Carlos Lixó, David Pobra, Jacobo Llamas, Marco Paone, Miguel Rual, Naír García, Nuno Pico, Xabi Xardón, Rafa Balado, Mercedes Leobalde e Pablo García Martínez, ás que daría cabo o sólido e recoñecido narrador Xabier López López.

A maiores, e como ben sendo habitual, Dorna incorpora unha moi interesante sección para as “Voces de fóra” na que, desta volta, Philip R. Davies e mais David Miranda Barreiro traducen do galés unha escolma de versos de Ifor Ap Glyn, rutilante vencedor do Coron no Eisteddfod nacional de Gales do 2013, gloria patria dos concursos daquela terra con raizames medievais, que coroa os vencedores co título de Prifardd (bardo principal).

Como remate desta nova Dorna (nada menos que a número 37), o bloque “Poéticas” favorece o diálogo creativo entre a prosa epistolar de Alfonso Pexegueiro e unha misiva lírica de Dores Tembrás, magnífico colofón para tan celmosa entrega, ilustrada con gusto discutible polas instantáneas de rotundo “Negrume” de Alberto Pombo.

A nave que capitanea Ramón Lourenzo e na que axudan Miro Villar como contramestre e Alba Cid, David Pérez González, Lorena López López e mais Mario Regueira como mariñeiría avanzada navega cos ciclos da lúa, mais non cabe dúbida de que, se ben os plenilunios son escasos, o seu fulgor é radiante.

Letras en ronsel

Abandonounos o 2014, pero non nos deixou orfos. Tras de si deitou un feixe de lecturas de valor que hoxe me presta relembrar.

O ano narrativo foi feraz e houbo apostas ben variadas: dende a escrita autobiográfica, de relato reflexivo e primíparo, que achegou Inma López Silva en Maternosofía ata a aventura maratoniana nos antípodas que propón Santiago Lopo en A diagonal dos tolos, pasando pola narración memorística e de descubrimento da vida adulta e os seus secretos feridos por un tempo gris de A viaxe de Gagarin de Agustín Fernández Paz, o puxilato pola supervivencia nun tempo avolto do Olimpia Ring, 1934 de Xabier López López ou as miserias dos escenarios e a vida de Máscaras rotas para Sebastian Nell de Alberto Ramos.

Tampouco os poetas ficaron a barbeito. Velaí están para demostralo A segunda lingua de Yolanda Castaño, ironía e pensamento versal de retrouso idiomático e resaibo revelador; A última música das cousas de Bieito Iglesias, memoria dun eu en tránsito melancólico; A distancia do tambor de Eva Veiga, cicatrices, Tempo de Ombre, filosofía do que esfarela; Cronoloxía da urxencia de Dores Tembrás, poliedro de silencios, acougo na tormenta, o pensamento a autoesculcarse; As voces da máscara de Arcadio López-Casanova, o transterro, a vixilia do desposuimento, os devanceiros a guiar a palabra maxistral, o final esperanzado en Ondara; Fulguración e silencio de Xavier Rodríguez Barrio, a verba en diálogo fértil, a memoria do amigo que se foi e non se vai xa máis; ou Celebración de Gonzalo Hermo, poemas de eu post-crac, fracturas interiores que viaxan entre musgos e vísceras na queste da identidade propia.

Foi tamén, este, ano de ensaística sobresaliente. Abondaría con amentar a Historia da literatura galega. De 1853 a 1916. O Rexurdimento que o profesor Xosé Ramón Pena publicou hai uns meses, volume imprescindible para revisitar criticamente tan decisivo período do noso pasado literario. Mais a este título habería aínda que sumar os Livros que nom lê ninguém de Isaac Lourido, lúcido repensar das nosas condicións sistémicas e as súas derivacións, principalmente proxectadas sobre a obra de determinado grupo autorial; a reivindicación da memoria masacrada que Francisco Xavier Redondo Abal tenta restituír en Bibliotecarios e bibliotecarias infames e que se explica transparentemente no subtítulo: A depuración franquista do corpo bibliotecario republicano. O caso galego; ou mesmo a indagación teórica que Inma Otero Varela acometeu en A ficcionalización do eu: autoría e protagonismo das mulleres na literatura, inestimable ensaio a propósito do xenérico e o seu valor na proxección e interpretación dos suxeitos literarios da escrita máis recente.

Este esquemático guieiro resultaría incompleto se non se recordase que a produción infantoxuvenil brillou tamén con intensidade en obras como o poemario As redes de Inés, de Elvira Riveiro Tobío, versos de recoñecemento e agarimo ás traballadoras do mar; tamén en De como Chispo, o esquío, puido co frío de Toño Núñez, sagacidade e tenrura para superar os atrancos da vida; As noites de Xián de Concha Blanco, saudades mariñas dun mundo que non se concibe sen o rumor das ondas e, xa para os rapaces medianeiros, a magnífica Historia da bicicleta dun home lagarto de Fina Casalderrey, memoria de tempos facareños que a ilusión e a esperanza souberon borrar. Para os máis mozos, as regalías viñeron do Reo de Xesús Fraga, días de graffiti e ritos de paso, xeiras nas que a banda sonora das xornadas acompaña o albiscar dun futuro que se ten de labrar coas decisións propias; e, no poético, Penúltimas tendencias de Carlos Negro, versos contra a tiranía da moda e as trampas que ás rapazas tende, evidenciando adicións témeras, acusando a destrución das vontades. En fin, habería tamén que lembrar que o teatro e pur si mouve e ofreceu (re)edicións tan estupendas como a moi amena O achado do castro de Manuel Núñez Singala ou o máis grave e meditabundo Lapsus de Alfonso Pexegueiro, comedia do existir, infancia de moral mancada.

Letras en ronsel dun ano que esmoreceu e que serán sucedidas por novas ceifas ás que cómpre desexar nos traian tan bos momentos de lectura como deixaron estes libros que aquí pouso “coma cinza/ de rosas que onte encheron de perfume/ o mundo”.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 4-1-2015]