Orixes da escrita: Aló en Lamanide

Aló en Lamanide

Aló en Lamanide, ô pe do río,
nunha leira de cómaros en sombra,
araba unha xugada de bois novos,
os cornos pequeniños, estrelados.

Ó facer un cadullo, de repente,
a xugada paróu.
Qué paz inmensa
nas maus daquela hora chea de sol,
leda coma un Mercurio!
No aire as loias
nin siquera o souperon. Un dos bois,
coas faces escumosas cheas de sangre,
caéu entre as sucadas.
Caéu morto!

—Ai, meus labregos do vilar de Albán!—

Sobre os longos vilares, o azul calmo
do bafexar calado das aradas.
Fontes de auga soñada, quedas, longas,
sombras de álamos regan a ribeira.

Coma nun liso mármore impasibre,
a señardá resalta en dôr calada
a un brutamontes, triste coma a noite,
o xato sin parexa dexunguido.

Na paz das veigas —sô— quedóu o arado
enrellado na cal.
Ó lado, inmenso,
sacrificado a un fado escuro e triste
un boi, inda xuvenco, doce morto.

Pol-os bosques abaixo, pol-os cómaros
de verdes prados moles, gurgullantes
por cen toupeiras vivas de auga nova,
co seu boi sin parexa dexunguido,
triste, calado e sô vai o labrego.

Entre us seixos, de prados arelante,
con zoquiñas de vidro patuxando,
salta un regueiro novo. O boi sin sede
mal bafexóu a i-auga e inchóu as faces
de ávidas ventás en fondo ardor,
coma de auroras ou mazás reinetas.

Arrimado á aguillada e ô carón,
cun non sei qué no peito derretido,
ollos estarulados e pasmados,
triste brañego, amigo de Virxilio,
deixa ir a cabeza do seu peso.

A i-auga tira d’ela contra a terra,
xogando coa sua sombra engueimadiña
leda e cruel, aló en Lamanide.

Iníciase a sección ‘Orixes da escrita’, na que se irán recuperando textos emblemáticos da literatura galega especialmente vencellados a localizacións concretas, que serán ilustradas fotograficamente para os rememorar.

Dáse comezo a esta sección co poema “Aló en Lamanide”, de Aquilino Iglesia Alvariño (Abadín, 1909-Santiago de Compostela, 1961), recollido na sección “Cabrifollos e oucas” do seu libro Cómaros verdes (1947).

Lamanide é o nome dun fermoso altorelo con terras de labor e largacíos prados rodeados de frondosas arboredas situado a apenas un quilómetro ao surleste da casa natal do escritor, no lugar de Seivane, parroquia de San Xoán de Vilarente. É alí, no espazo contiguo ao vilar de Albán que tamén figura no poema, onde se desenvolve a traxedia rústica que palpita nestes versos: a morte dun boi durante a arada, en plena canícula, e o regreso derrotado do labrego ao lar acompañado do outro bóvido solitario que sobrevive. Unha das mellores composicións do autor, na que se condensa a vivencia de todo un mundo e os seus valores que, malia a súa evidente transformación, no substantivo segue a conmovernos.

Ars dedicandi: Aquilino Iglesia Alvariño

Tal día coma hoxe naceu hai cento seis anos en Seivane de Vilarente, Abadín, o gran poeta Aquilino Iglesia Alvariño. En moitos lugares dáse como data de nacemento o día de onte. É unha imprecisión que non responde á realidade dos feitos. A partida de nacemento do escritor informa:

En Abadín a las nueve del día trece de Junio de 1909, con objeto de que se le inscriba en en Registro Civil un niño y al efecto, como encargado por el padre del mismo declara que dicho niño nació en la parroquia de Villarente a las cuatro de la mañana del día de ayer.

Existe aínda outra testemuña inequívoca, unha carta do propio Aquilino á súa esposa datada o 18 de xuño de 1949 onde lle escribiu:

Este cumpleaños —que tanto significa para mí— no tuvo lugar el diez, como tú piensas, ni el 11, como mi madre me dijera, sino el doce, el doce de junio a las altas horas de la madrugada.

Para lembrar tan sinalada data, recupérase unha dedicatoria do poeta ao escritor Antonio Couceiro Freijomil, a quen ofrece con cordialidade o seu primeiro libro, Señardá (1930), nacido ao abeiro das aulas do Seminario de Mondoñedo e das súas terras brañegas, nas que contou co consello do veterano Antonio Noriega Varela.

Literatura labrega

O poeta e ensaísta Xosé Lois García tenlle collido a medida á xeira escolmadora. Regresa agora a ela coa Antoloxía poética da escola labrega luguesa, selecta publicada baixo os auspicios da colección Valumbo da Fundación Uxío Novoneyra, que afianza así a súa andaina tras o excelente comezo que supuxera O asombro e o máis recente Novas_de poesía. 17 poetas.

Esta Antoloxía poética da escola labrega luguesa engade un subtítulo revelador: ‘De Leiras Pulpeiro a Uxío Novoneyra’, autores que balizan cronoloxicamente o período literario ao que pertencen os creadores escolmados e que coinciden, todos eles, en incorporar ás súas creacións a nidia pegada do rural campesiño lucense.

García dispón un amplo e informativo “Prefacio” no que achega unha panorámica da escrita dos poetas antologados, sete voces senlleiras que revelan estreitos lazos xeoliterarios entre eles: Manuel Leiras Pulpeiro, Antonio Noriega Varela, Xosé Crecente Vega, Aquilino Iglesia Alvariño e Xosé María Díaz Castro constitúen o dream team da escola mindoniense (apenas se faltaría o gran Cunqueiro, tan pouco paisaxista el); a maiores, Manuel María (chairego maior) e Uxío Novoneyra (o courelao por antonomasia).

Representativa e moi variada, esta selecta á que convida García inclúe algúns moi coñecidos versos destes autores a canda outros menos divulgados, mais non de menor interese, o que asegura o atractivo da obra.

A Antoloxía poética da escola labrega luguesa conta cunha cuberta que reproduce un curioso gravado do propio Novoneyra, o lobizorricán, perfecto limiar visual para esta escolma, que aínda amece unhas útiles fichas biobibliográficas finais para completar un volume tan preciso coma precioso.

Noticia de ‘Initium’

Mercé á xentileza do profesor Aquilino Iglesia Ferreirós, fillo do gran poeta Aquilino Iglesia Alvariño, descubro a revista catalá de Historia do Dereito Initium.

Así, de primeiras, podería parecer que esta cabeceira da Associació Catalana d’Història del Dret Jaume de Montjuïc ben pouco pode ter que ver coa literatura galega. Nada máis lonxe da realidade. O feito de que a dirixa o amentado catedrático de orixe galega fai que as súas páxinas teñan dado acubillo ao longo do tempo a diversos traballos sobre a nosa escrita. Mesmo conta cun apartado de título inequivocamente galego: “Frangullas ou migallas”.

Esta singularidade nunha cabeceira sobre Dereito en Cataluña foi aínda máis aló nos dous últimos números, pois non só mantivo esa airexa galega á que me refiro, senón que reproduciu valiosos materiais vencellados á figura do escritor abadinense.

No número dezasete do anuario Initium, correspondente a 2012, a sección “De officiis” recolle íntegro o artigo “Os camiños dos hòmes e os camiños de Deus”, un longo ensaio sobre a Transcendencia e a Orde Política na Antigüidade, Medievo, Renacemento, Revolución Francesa e o Romanticismo nacionalista que aparecera publicado orixinariamente no sexto número da revista Alento correspondente ao nadal de 1934, que pode consultarse aquí.

Mais se interesante é esta recuperación, aínda o é máis, se cabe, a achega que na mesma sección “De officiis” ofrece o número dezaoito de Initium aparecido neste mesmo ano. Todo o apartado vai dedicado a materiais galegos. Comeza cunha “Nota editorial” de Iglesia Ferreirós na que se explica a procedencia dos textos e o sentido da súa publicación e segue con estes.

O primeiro dos mesmos é o artigo “Voltèmos aos nosos poetas”, dado á luz por Iglesia Alvariño na referida Alento, desta volta no número triplo 10-11-12 de abril-maio-xuño de 1935. Un ensaio capital para entender as ideas nacionalitarias das Mocidades Galeguistas ás que xa pertencía daquela o poeta e a súa relación coa base ideolóxico-literaria da que bebían, moi principalmente de orixe pondaliá, un escrito que pode lerse íntegro aquí.

O apartado péchase coa reprodución dunha carta de Vicente Risco a Xosé Núñez Búa, quen fora fundador da Irmandade da Fala en Vilagarcía e director do León XIII, ao que tamén pertenceu Iglesia Alvariño. A misiva, autografada o 29 de setembro de 1933, ofrécese coa correspondente transcrición e revela unha clarividencia verbo da problemática do nacionalismo do seu tempo abraiante.

Risco escríbelle a Núñez Búa para intercambiar pareceres entre un nacionalista ‘novo’ (el mesmo) e un ‘antigo’ (o escritor de Cotobade). Confésalle, en pleno 1933 que, tal como el o ve, “a repúbrica está fracasada” e que hai que se organizar pois “Compre trasformar de todo o galeguismo, darlle un contido de defensa da tradición integral galega, e orgaizalo en forza de choque, deixando todol-os vellos procedementos polítecos. E isto urgentemente, caldamente ao principio, pra erguerse de súpeto armados de todas as armas”. É máis, a súa acuidade na diagnose da situación faille laiarse porque sabe que, respecto disto último, “eu ben sei qu’isto non se fará. Ben sei que é inútile de toda inutilidade que eu vos diga estas cousas. Non importa. Garda ben esta carta. Veremos que me dis dentro d’uns anos, 2 ou 3 o mais. Queira Deus que me trabuque.” Non o quixo Deus. Tres anos despois chegou a aviación franquista á Península.

Como entendo que esta carta ten, dende o histórico-político, unha notoria relevancia, reprodúzoa enteira como ilustración, en imaxes que poden ampliarse clicando nelas, non sen antes felicitar o profesor Aquilino Iglesia Ferreirós por tan valiosos materiais recuperados e o seu inestimable labor á fronte de Initium.

Ouro por trabes

Acaba de saír o último número da sempre imprescindible A Trabe de Ouro. Nel recóllense, como noutras ocasións, interesantes traballos de índole varia, mais quero agora salientar aquí aqueles de temática literaria. Así, un moi completo estudo sobre “A occidentalización do cantar trobadoresco” publicado por Xosé Ramón Pena e que constitúe un adianto do primeiro volume da Historia da literatura galega que este profesor vigués prepara para Edicións Xerais de Galicia.

Alén deste artigo sobre literatura medieval, poden acharse tamén nesta entrega contribucións verbo da biobibliografía de Francisco Mirás (debidas a Xorxe Martínez Jiménez), o centenario Francisco Fernández del Riego (por María Dolores Villanueva Gesteira), a homenaxe a Xaime Illa Couto (saudada por Xosé Luís Méndez Ferrín), traducións de poemas de Pearse Hutchinson (versionados por Manuel Outeiriño), recordatorios á figura de Roberto Vidal Bolaño (na voz de Antón Dobao), recensións de Iria de Anxo Angueira (comentado por Manuel Lorenzo Baleirón), Contos da terra da tarde de Bieito Iglesias (por Manuel Outeiriño) e Da máquina de Alberto Lema (xulgada por Francisco Sampedro), amais da valiosa recuperación “«As brasas de antigos incendios». Unha carta única de Eduardo Blanco Amor a Álvaro Cunqueiro”, onde Luís Cochón analiza unha longa misiva cruzada entre o ourensán e o mindoniense de 1949.

A carón de todos estes importantes traballos tiven a sorte de ver publicado “O primeiro Aquilino Iglesia Alvariño”, un artigo exhumatorio onde recupero os primeiros poemas escritos polo de Abadín, cando este contaba tan só con quince anos.

Reproduzo aquí para os visitantes desta bitácora o introito ao estudo e o primeiro deses poemas (aparecido en La Voz de Mondoñedo do 14 de maio de 1925), convidándovos a consultar este excelente número de A Trabe de Ouro para máis ler (se clicades na imaxe que figura ao pé destas liñas poderedes vela en maior tamaño).