Fábulas de nós

O xénero da fábula é unha fórmula clásica que, adaptada aos aires do novo milenio, segue a estar moi presente nos andeis das librerías. A este tipo de narración protagonizada por animais da que se desprende unha lección ou aprendizaxe vital pertence La topita ciega/ Aniceta, o volume de Ánxela Gracián publicado polo selo zaragozano La Fragua del Trovador que tan suxestivamente ilustra Christian Villamide.

O libro recolle dúas narracións: dunha parte, a novela curta La topita ciega; doutra, o relato longo Aniceta. Ambas comparten idéntica intención reflexiva, o convite a meditar sobre cuestións transcendentes da existencia, de fonda radicación filosófica, e tamén a súa inscrición en escenarios de beleza rural idílica, novo locus amoenus no que os ciclos da natureza e a convivencia dos seres dos bosques e eidos constitúen o común territorio onde estas historias se desenvolven.

La topita ciega é unha novela breve que tivera unha primeira versión en galego alá polo 2005 titulada A toupiña cegarata e que está protagonizada por unha toupa que, no tránsito á fase adulta, aprenderá a dureza da vida e as dificultades que rodean estes pequenos mamíferos. Mais cómpre non se enganar, en realidade, todo o que esta tráxica historia nos relata non é senón unha parábola na que se encerra o proceder dos humanos, todo aquilo que nos fai capaces do sublime e do máis mesquiño.

E velaí como Terciopelo, a toupa que narra para nós as súas memorias, vai profundando nos sentimentos de culpa e traizón, afincando a memoria dolorosa nos sucesos que lle descubriron a morte e a destrución, mais tamén a paixón pola loita e a supervivencia, pola viaxe do coñecer e do ampliar os propios límites e, sobre todo e a pesar de todo, polo amor, a solidariedade e a esperanza.

Esta fábula tálpida é tamén unha reveladora indagación a propósito do simbólico concepto da cegueira, pois contrapón a falta de visión física destes animaliños á negación da vista que se produce naqueles seres que se enganan a si mesmos e ven só o que queren ver, abrindo unha liña de intertextualidades literarias que conecta este relato co Ensaio sobre a cegueira de Saramago (que figura citado como frontispicio) ou mesmo con Sobre heroes e tumbas de Sábato, alén dos paralelismos co Merlín e familia de Cunqueiro, principalmente na modulación da voz narradora da toupa, que evoca dende unha nostálxica ancianidade un mundo ido no que aprendeu a plenitude vital.

Pola súa banda, Aniceta é un relato sobre o amor e a alteridade, as máscaras do ser e o Outro; en palabras da autora, “un tratado da desolación”, do espellismo dos afectos, da disolución do agarimo.

A protagonista desta historia, Aniceta, é unha lesma (no Castroverde natal da autora, alimacha) á que lle gusta o caracol Sinforoso, a quen consegue namorar mercé á axuda do río Irmán que fabrica para ela no inverno unha cuncha de xeo que proxecta a luz do arco da vella. Sinforoso préndase desa súa cuncha ao pensar que é un caracol e comparten un fermoso inverno de amor. En chegando a primavera, Aniceta, sabedora de que o motivo do seu fascinio esvaecerá, marcha do seu lado e, cando anos despois volvan verse, ela sen a cuncha e el entolecido pola procura daquela de quen namorara, el nin a recoñecerá.

Novamente aquí os efectos da parábola que encerra a fábula son evidentes: a dualidade do ideal fronte ao real, a contraposición do namorado do ser auténtico e o enfeitizado polo puro soño. Todo para nos ensinar que a felicidade é un concepto relativo, que o carpe diem ben entendido non é mala filosofía vital, pero, sobre todo, que debemos asumir o camiño andado e gardar positiva memoria do que foi, deixando fóra do corazón o que nos magoou.

Non menor importancia ten aquí a asunción do propio corpo e o rexeitamento do falso amor romántico, cheo de autoengano destrutivo. Reflexións que Gracián ganduxa con suma habelencia formal nunha estrutura contrapuntística, na que sutura influencias varias que van dende O raio verde de Verne ata a mitolóxica historia de Narciso, pasando pola tradicional “A cinsenta” que codificou Perrault ou o cosmos heteronímico de Pessoa.

Poética, delicada e emocionante, La topita ciega/ Aniceta de Ánxela Gracián palpita na revelación, afondando na raíz dos afectos e as ilusións, os temores e os desenganos, as envexas e xenerosidades, isto é, todo aquilo que nos fai autenticamente humanos e que aquí espella na fráxil fortaleza dunha toupa e unha lesma inesquecibles.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 8-3-2020]

Narrativa zhuang

A traxectoria literaria de Ánxela Gracián nos últimos anos ten descrito unha liña claramente ascendente que a situou como unha das voces de relevo na nosa escrita actual, onde é xa un nome ben coñecido tanto no eido infantoxuvenil coma no ámbito da tradución, sendo tamén destacadas as súas achegas á creación poética e ao ensaio novelado.

Nese positivo camiño de confirmación da súa valía cómpre entender a súa máis recente contribución: a novela As voces da auga, gañadora do último Premio de Literatura Infantil e Xuvenil Meiga Moira, obra que publica na colección homónima o selo coruñés Baía Edicións.

As voces da auga é unha novela múltiple, que se abre a abordaxes e interpretacións varias, comezando pola súa consideración definitoria, pois se é certo que pode moi ben ser lida con sumo agrado por un público xuvenil, non o é menos que as súas estratexias estruturais e narratolóxicas fan dela o que os entendidos chaman unha novela de fronteira ou crossover narrativo, que resultará non menos agradecida para a lectura daquelas persoas que xa deixaron atrás a adolescencia.

A historia que nos propón Gracián mergúllanos de cheo no mundo de Oriente, concretamente no sur chinés da rexión de Guangxi Zhuang, vizosas terras nas que agroman os arrozais por toda parte. Nesas landas do país dos zhuang, unha nena de catorce anos chamada Li (río, en chinés) está a piques de asistir á súa primeira celebración pública como adolescente: a Festa da Alma dos Bois, unha sorte de romaría labrega daqueles lugares na que vestirá, por vez primeira tamén, o tradicional quipao, traxe de muller emblemático da súa cultura. Porén, este feito non é máis que o móbil narrativo co que arrinca a obra, que xira logo ao redor da complexa vida de Li e de seu pai, o campesiño e mestre Wei Su, en torno aos cales se tece toda unha arañeira de arriscadas aventuras das que só conseguirán saír con ben mercé á súa intelixencia e capacidade de superación.

As voces da auga é, en moitos sentidos, unha novela social, ou de sensibilidade social se se prefire, pois realidades tan problemáticas como as da política do fillo único e o consecuente postergarmento e mesmo anulación da muller na sociedade chinesa están ben presentes na obra, como tamén se evidencian nestas páxinas as perversións do sistema comunista que empobrece o proletariado en favor dunha cúpula dirixente que non predica precisamente co exemplo; ou a terrible lacra da trata de brancas, que tanto castiga boa parte do continente asiático.

Do mesmo xeito, a obra é tamén unha novela de aventuras (con persecucións, amores e intensas sagas familiares); un libro de forte incardinación (socio)identitaria (e velaí as planas nas que espella o choque de mundos entre a China máis tradicional e a China actual); unha narración psicolóxica e de aprendizaxe (ben visible no fino traballo de caracterización dos personaxes e, sobre todo, no tránsito que a protagonista, Li, produce entre a puberdade e a adolescencia ou preadultez, con todos os ritos de paso que isto implica); unha novela lírica (non en van a obra está encabezada por unha cita de Matshuo Basho e admira pola beleza das súas descricións, a plasticidade e potencia das imaxes empregadas e a requintada rítmica dos períodos sempre harmónicos); unha novela simbólica (comezando polo nome da protagonista e seguindo polos símbolos do quipao, o shou mou —tumba tradicional e ritual chinesa— ou o amuleto da Deusa do Ginseng, poño por caso); e mesmo unha narración trans ou ultrarrealista, pois comparecen nela os espíritos dos devanceiros, as voces da auga que dan razón ao título.

Excelente no retrato de xentes e lugares (que son presentados con indubidable ollada cinematográfica), escrita cunha selección léxica e dominio estilístico innegables e ben podente no universo oriental evocado, As voces da auga de Ánxela Gracián confirman a madureza literaria desta creadora de Castroverde e anuncian unha plenitude que, de seguro, continuará a traernos moi gratas novas.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 7-4-2019]

Casa aberta

Téñome referido xa nalgunha outra ocasión á escrita do portugués João Manuel Ribeiro significándoa como unha das máis sobresaíntes do panorama infantoxuvenil (e non só) ibérico. Pois ben, a mellor confirmación do que afirmo atópase no feito de que moitos dos seus títulos foron xa traducidos a moi diversas linguas, por suposto tamén ao castelán e o galego. Entre eses destacados títulos vertidos ás linguas cooficiais no noso territorio cómpre contar dende agora A casa grande, un fermoso álbum para o lectorado máis novo que publica Hércules de Edicións da man de Ánxela Gracián, encargada de versionar o texto portugués aos idiomas de chegada.

A casa grande achéganos unha proposta cativadora e moi imaxinativa, que parte dun desafío inicial tan utópico coma ilusionante: “Un día, un home tivo o soño de construír unha Casa Grande, sen portas nin ventás, onde puidesen vivir os homes e as mulleres de todas as linguas, cores, razas, relixións e latitudes”. O resultado é a descrición, en fermosa prosa lírica, dun construto soñado no que ningunha discriminación, exclusión ou inxustiza pode ter lugar, pois nesta Casa Grande calquera persoa pode habitar sempre que o faga con espírito solidario e respectuoso, integrador e positivo, e adopte a palabra común: “a lingua universal da verdade”, “a lingua fraterna do amor”.

Nesta Casa Grande anhelada “o silencio e a palabra son o pan de cada día para a fame de paz e de honestidade” e a nenez é imperecedoira porque “xogar é a forma feliz de vivir, de ollar e de entenderse”. Máis aínda, na Casa Grande “cadaquén sabe o que vale e o valor no se mide polo que se posúe o polo que se fai, senón polo modo como se está, se xoga e se vive”.

Neste reino ideal, “a poesía é a música de todas as horas” e “o soño é a respiración de cadaquén”, por iso o remate do libro non pode ser máis exhortativo: a Casa Grande é un fogar aberto a todo o mundo, “pode ser a túa Casa, pode ser a nosa Casa”. De nós depende, por tanto, habitala, darlle vida e “perseguir sempre o que é xusto, verdadeiro e belo”.

Así pois, A casa grande é unha óptima mostra do que, dende hai un tempo, vimos chamando literatura para a educación emocional e noutros momentos se coñeceu como educación en valores. Tanto é así que, alén da innegable plasticidade e lirismo desta escrita, musical e harmónica, esteticamente moi ben traballada, non cabe dúbida de que o que nela predomina é a súa mensaxe, o esforzo por convidarnos a unha convivencia integradora, pacífica e amigable.

En perfecto diálogo co texto de Ribeiro comparecen as suxestivas ilustracións de Ricardo Rodrigues, unha outra lectura deste emotivo “manifesto de cidadanía”, imaxes que non só complementan a escrita, senón que en non poucas ocasións a implementan, engadindo nova información visual suplementaria que estimula a interpretación enriquecida do tecido verbal.

Non merece menor aplauso o excelente traballo de traslado ao galego e castelán (La casa grande) levado a cabo por Ánxela Gracián, tamén ela creadora infantoxuvenil amais de avezada tradutora, como aquí se demostra na fluencia incuestionable das secuencias e períodos, na acaída escolla de adxectivos e ilativos, na consecución dunha pauta rítmica que transmite sonora rotundidade ao conxunto.

Novo acerto, e notorio, o de Hércules de Edicións ao apostar pola dobre tradución de A casa grande, álbum magnífico, que non debería faltar en ningunha biblioteca escolar e, a poder ser, tampouco en casa ningunha aberta á boa literatura sen límite de idades.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 4-3-2018]

As aventuras de Gombó

Como queira que xa estamos no mes de Nadal e o Señor Apalpador anda a poñer a zamarra para baixar das súas montañas visitar as nosas nenas e nenos, coido que ha ser de utilidade que lle asubíe a tan venerable personaxe e os seus axudantes algún título de mérito que poida traer nas súas alforxas.

Penso que o entrañable ancián e os seus axudantes han quedar moi ben se carrexan ata o lar dos máis miúdos dous títulos: Gombó e o medo á escuridade e mais Gombó e a viaxe á lagoa, escritos por Ánxela Gracián e ilustrados por Christian Villamide.

As dúas primeiras entregas desta serie teñen como protagonista o elefante Gombó, unha cría de paquidermo que debe aprender os misterios da vida na sabana e vencer todos os obstáculos e dificultades que nela atopa coa axuda de súa nai, a elefanta Gomboa, e, sobre todo, coa súa afouteza e decisión.

Estamos, por tanto, ante uns álbums infantís que servirán non só para que os máis novos se divirtan coas intrépidas aventuras do elefantiño, senón tamén para que aprendan unha morea de valores positivos entre os que a amizade, a solidariedade, a capacidade de superación, a valentía, o amor á familia, a tenacidade ou a capacidade de autonomía resultan ser realidades que se trasladan con intelixencia e creatividade a este lectorado.

Alén do innegable atractivo destas moi amenas historias e da notable capacidade para comunicar toda esa aprendizaxe emocional, a serie dos Gombó sorprende tamén polo celmoso do seu léxico, agradando tamén a estilística depurada, os períodos ben redondeados e a complexidade da aparente inxeleza.

Deseñados cunha arquitectura de contos acumulativos de estrutura circular, hai moito nestes relatos de oralidade, de conto contado no que se reiteran fórmulas para facilitar a retención de personaxes, escenarios e situacións, o que sen dúbida ha de resultar máis que conveniente para a aprendizaxe destas historias por parte dos nosos cativos e cativas.

E se a prosa dúctil e colorista de Gracián ofrece aquí un tapiz máis que lucido, non brilla con menor intensidade o labor de ilustración de Villamide, quen se serve dunha técnica moi elaborada, que incorpora os recortes de cartolina de cores diversas e o xogo da superposición destes para recrear as andainas de Gombó nunha explosión de ocres, verdes, azuis e malvas que compoñen un acaído diálogo visotextual que, de seguro, fará as delicias dos pequenos e pequenas que cheguen a ter entre as mans estes álbums.

A execución material deste relato verbal e icónico correu a cargo de Fervenza Editorial, casa á que debemos outros meritorios volumes e que, nesta ocasión, gozou da axuda tanto institucional (por man da Secretaría Xeral de Política Lingüística) coma privada (a empresa Queixos Hoxe), que sumaron forzas para patrocinar a publicación destes títulos que semella han ter continuidade en novas entregas da serie.

Tomade nota, señoras e señores axudantes do Apalpador, e facédovos con este Gombó e o medo á escuridade e mais Gombó e a viaxe á lagoa. Habedes de dar moitas alegrías e, de paso, levalas vós, que as festas que veñen son datas propicias para ler en familia belas e tenras historias como estas das que aquí deixo recado.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 3-12-2017]

 

Literatura ecoguerreira

Teño escrito nalgunha outra ocasión que a gran literatura infantoxuvenil portuguesa converxe en João Manuel Ribeiro polos catro puntos cardinais. Poeta, narrador, filósofo, conferenciante, antólogo, ensaísta, tradutor, profesor universitario e animador cultural, este crossover da escrita lusa ten sido traducido a diferentes linguas e atesoura no seu haber varias ducias de libros entre os cales se encontran títulos referenciais da literatura para o lectorado novo do país veciño.

Afortunadamente, tamén en galego se teñen vertido textos de Ribeiro. Recentemente anosouse Meu avó, rei das pequenas cousas e agora ve luz O señor Pésimo é o Máximo, relato publicado novamente pola editorial Hércules e outra volta trasladado pola tamén escritora e tradutora Ánxela Gracián.

Este mes de novembro cumpríronse tres lustros dende o mouro afundimento do Prestige. Moita foi a literatura que aquel aciago accidente fixo correr entre os autores galegos, mais tamén fóra das nosas fronteiras houbo voces solidarias que ficcionaron sobre o feito tentando exorcizar o fantasma de futuros desastres, uníndose cordialmente ao noso “nunca máis”.

Entre eses creadores de sensibilidade comprobada atópase Ribeiro, quen principia a historia do seu señor Pésimo na Costa da Morte, onde el e a súa familia veñen de vacacións no outono do 2002 e acaban por vivir, en primeira persoa, a terrible traxedia do asfaltado das nosas praias.

Pésimo, de primeiras, é un tipo un tanto despreocupado, sumido no seu traballo e pouco empático cos que o rodean. Mais o drama do Prestige acaba por desarmalo e prodúcese nel unha transformación que o levará a tomar conciencia da vertixe destrutiva que os humanos exercemos sobre o planeta e, logo de pasar todas as vacacións exercendo como voluntario recolledor de chapapote, regresa a Portugal cambiado e comeza a ler sobre ecoloxía, sostibilidade e respecto ao Medio e decide mudar o rumbo da súa vida e da da súa familia converténdose nun “ecoguerreiro” que pon en práctica todo aquilo que entende vai facer dos seus días unha convivencia harmónica coa natureza e os seus seres.

Pésimo convence pouco a pouco a súa muller e os seus dous fillos para que aposten polo aforro enerxético, que acollan animais desamparados, que se animen a cultivar os seus propios alimentos ou que coiden xardíns, campos e arboredos. Noutras palabras: acaba por metamorfosealos nunha familia modélica no respecto polo contorno e o aproveitamento sostible dos seus recursos, o que explica a mudanza superlativa do protagonista de Pésimo intratable a Máximo admirable.

Todo o anterior é relatado por Ribeiro con grandes doses de sensibilidade e humor, cunha prosa dúctil, tremendamente versátil nos diálogos e descricións, na que non faltan acaídas referencias mitolóxicas, filosóficas ou literarias que, porén, son procesadas con intelixencia para conseguir facelas accesibles ao máis diverso público, sen necesidade de que este se ache familiarizado previamente con elas.

O señor Pésimo é o Máximo lese en galego cunha plasticidade plausible, un labor de adaptación no que moi fino traballou o buril de Ánxela Gracián, unha das nosas mellores tradutoras, que deixa aquí unha mostra da súa boa man. Mágoa que non a acompañen en excelencia as ilustracións do interior que asina Bolota e que non lle fai xustiza á óptima edición de Hércules.

Cómpre tomar nota desta lectura, que moito ben ha facer a aqueles que a ela se acheguen, por amena e instrutiva, tanto que sería intelixente prescribila nas escolas ao pé doutras obras nas que a educación emocional nos aprende a reconciliarnos coa vida e a natureza, coa raíz e o lar planetario, que ben fariamos en coidar, pois é o noso único fogar.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 19-11-2017]