Ars dedicandi: Ánxel Fole

O 11 de agosto de 1903 naceu no número 1 da Praza de Campo Castelo en Lugo Ánxel Fole, voz fundamental da narrativa galega de Posguerra e xornalista de longa e recoñecida traxectoria.

Moitos foron os amigos do mundo literario que este clásico das nosas letras tivo ao longo da súa vida, que deu de si, pois aínda nos deixou en 1986.

Entre as máis próximas e queridas amizades dos últimos lustros atópase a parella formada por Carmen Blanco e Claudio Rodríguez Fer, quen trataron dende moi novos o escritor e compartiron con el moitas vivencias, principalmente o autor de Tigres de ternura, quen lle dedicou varias monografías e numerosos estudos.

Esta dedicatoria que hoxe recupero por xentileza de Blanco e Rodríguez Fer testemuña esa amizade garimosa que, dende a primeira hora, os uniu a Fole.

Figura estampada na que é a segunda edición de Terra brava, aparecida en 1976, un volume que conserva na cuberta o deseño orixinal que Maside fixera para a edición primeira, cunha variación cromática.

Ao cumprirse os cento doce anos da vinda ao mundo daquel maxín soñador de loberías e trasmundos, vallan estas liñas para enviarlle unha saudiña ao Alén, do que tanto escribiu, ¡si, señor!

Casas literarias: Ánxel Fole

Fole deixounos o 9 de maio de 1986. Pero non desapareceu. Permanece na memoria da súa escrita, imperecedoira. E tamén na lembranza dos que o coñeceron e trataron, que son moitos. Por descontado, na acordanza dos lugares nos que habitou, nos que deixou a pegada indeleble do seu xenio creador ou dos que extraeu a seiva que había de nutrir as súas páxinas. Velaí a proposta de hoxe: percorrer esas vivendas, anosalas para que tamén fique memoranza delas e do que representaron.

Ánxel Alexandro naceu ás nove da tarde do 11 de agosto de 1903, nun casarón do Campo Castelo de Lugo, nun edificio que levaba o número 1 e que desapareceu. O inmoble facía esquina entre o Campo Castelo e a praza contigua, actualmente chamada Praza Ángel Fernández Gómez e, nos tempos nos que Fole veu ao mundo, Praza do Cruceiro. O soar, xusto por tras do pazo do Concello, albergaba daquela un edificio do século XVIII que fora propiedade do Conde de Moscoso. O escritor lembraba que “era unha casa señorial con capela, cunha tulla enorme para recibir as rendas e unha cheminea de catro piares”.

Daquela casa do Campo Castelo (onde logo se instalou o edificio de Radio Lugo) pasou vivir aos catro ou cinco anos á Casa de Orbán, casarío con ampla facenda (dezaseis hectáreas) que seu pai construíra aproveitando os terreos dunha antiga torre que fora de seu bisavó, o prócer Juan María Quiroga. A vivenda, localizada pretiño do Miño que tanto admirou e literaturizou, serviulle como base para imaxinar o lugar de Orbande no que transcorre o relato “O espello” de Á lús do candil, historia protagonizada por unha dama que é, en boa medida, un trasunto de súa tía avoa María Cristina Quiroga Sangro. Tempo despois, naquel lugar ergueuse a Estación Pecuaria Rexional.

Cando tiña sete ou oito anos a familia Fole Sánchez marchou vivir á céntrica Rúa Aguirre e, xa na adolescencia, con dezasete anos, pasaron a residir no Carril dos Loureiros, nunha casa propiedade do pintor Corredoira, no horto da cal xermolou o devezo lector e a paixón literaria do autor, quen se ten referido a aquel domicilio en varios artigos como a sede do ‘Clan dos Lunáticos’ e mesmo ‘A Grande Irmandade dos Cabaleiros da Rosa de Lus’ polas xuntanzas que alí mantiñan un grupo de mozos con inquendanzas artísticas.

Tras rematar os estudos secundarios no vello Instituto de San Marcos e cumprir co Servizo Militar, marchou estudar Dereito e Filosofía e Letras á Universidade de Valladolid (1927-1928), vivindo nunha pensión de estudantes da rúa Teresa Gil, esquina Enrique IV. Dende alí sairían os primeiros artigos que publicou na súa vida, aparecidos en La Provincia e El Progreso. Logo, proseguiu Dereito en 1928-1929 na Universidade de Madrid, residindo primeiro na rúa da Cruz e logo na rúa Valverde, fronte por fronte da casa de Max Aub. Mais, ao pechar a Universidade Central o goberno do Xeneral Primo de Rivera por motivos políticos, decidiu regresar temporalmente a Valladolid, para, xa entre 1929 e 1933, aparecer matriculado na Universidade de Santiago, onde compartiu pensión cun vello amigo que coñecera nos tempos do instituto: Álvaro Cunqueiro. Paraban na rúa da Ensinanza, 11, nunha fonda pola que pagaban, segundo o seu común amigo Paco del Riego, 4’5 ptas. diarias polo dereito a “sopa, dous pratos e sobremesa, mazá ou laranxa”.

As estadías dos últimos cursos universitarios alternounas Fole coa súa crecente dedicación xornalística, profesoral e literaria, que o levou a pasar tempadas en Rábade (onde era mestra Gabriela Nieto Chaín, muller do seu irmán Desiderio, cos que estivo os veráns de 1932 e 1933) ou A Veiguiña, en Quiroga, na que impartiu clases particulares de latín a Gonzalo e José Luis Quiroga Quiroga, daquela nenos, segundo me contou un dos fillos do primeiro.

A Guerra Civil sorprendeu a Fole vivindo na Ronda da Muralla (entón Ronda de Castilla). Mais, a persecución á que o someteron os falanxistas por mor da súa militancia galeguista de Preguerra, obrigouno, de primeiras, a ‘desaparecer da escena’ Fíxoo en casa amiga, concretamente no faiado da vivenda de Luís Pimentel, con que se trataba familiarmente, pois o pai deste era o seu padriño. Logo, tentou resistir as penurias do ostracismo dando clases particulares do que xurdía nun faiado da rúa Quiroga Ballesteros, nun cuarto en Caiñós e no Colexio Balmes, pero a situación fíxose insostible e tivo que tomar unha determinación: marchar ao ‘exilio interior’ nas terras quiroguesas.

A familia Quiroga acolleuno en 1941 na Veiguiña e fíxoo preceptor dos seus fillos. Alí residiu ata 1953, ano no que regresou definitivamente a Lugo. Ese foi o seu espazo case que exclusivo naquela ducia de anos, pois fora dalgunhas (poucas) viaxes a Compostela (casas de García-Sabell e Piñeiro) ou Coruxo (onde asistiu na casa de Fernández del Riego á reunión do 25 de xullo de 1945 na que se ideou a futura constitución de Galaxia) para ver vellos amigos, case non saíu da Veiguiña, agás no outono de 1944, cando residiu en Pacios, na Terra Chá, con familiares ou, evidentemente, as estadías na outra vivenda forte dos Quiroga: a Casa Grande da Pobra, no Hospital do Incio.

Na Veiguiña naceron os relatos de Á lús do candil entre 1950 e 1951 e, tamén alí, pero en 1952, amecéuselles o vocabulario final e revisouse a corrección de probas do conxunto. Por tanto, esta da Veiguiña foi, con certeza, a grande casa literaria de Fole, pois non só agromou nela a súa primeira e, se cadra, máis coñecida obra, senón tamén o borrador de Pauto do demo, como se deduce da amentada correspondencia con Fernández del Riego. Do mesmo xeito, en varios relatos dos ben posteriores Contos da neboa e Historias que ninguén cre volven aparecer personaxes e circunstancias quiroguesas, herdo do tempo pasado na Veiguiña. Leal Insua fixo no seu día unha afirmación coa que concordo: sen os días da Veiguiña, “os libros de Ánxel Fole nin terían sido coherentes nin quizabes existisen”.

A longa estancia na Veiguiña alternouna Fole coas xeiras na Casa Grande da Pobra, no Hospital do Incio, a mansión construída por Quiroga Ballesteros en 1880 na que residiu coa musa de Bécquer Julia Espín. Alí foron escritas as historias de Terra brava entre 1952 e 1953, aínda que o remate de redacción xa llelo deu en Lugo e o mecanografado e a revisión xeral da obra esperaron ata o outono de 1955, pois foi na casa de Piñeiro, en Santiago, onde se lle puxo o broche ao libro, que pasou á máquina o de Láncara, non sen antes facer numerosas suxestións, como deixou contado Franco Grande.

Tras esa intensa e decisiva etapa na Veiguiña e O Incio, regresou a Lugo en 1953 e pasou os días na redacción de El Progreso, tamén escribindo novos relatos, como os que reuniu en Contos da neboa e Historias que ninguén cre. Alugou un cuarto na rúa Santiago, fronte do Colexio das Xosefinas, pero pouco máis ía por alí que a durmir, posto que facía vida durante as horas de luz con seu irmán Salvador e súa cuñada Fina. De feito, ao morrer o primeiro, en maio de 1979, foi vivir coa segunda a aquel piso da rúa Montero Ríos, morada derradeira na que o atendeu, ata o final, a súa sobriña Concha, hai hoxe daquilo vinte e nove anos.

As súas casas son estas. A Veiguiña está xa para sempre na historia da literatura e o seu exemplo aluma, como poderoso candil, os narradores que logo del foron.

Ánxel Fole fai 111 anos

Hai hoxe, exactamente, 111 once anos —cifra capicúa onde as haxa— viña ao mundo en Lugo Ánxel Fole, quen había de ser, andando o tempo, un dos narradores galegos máis importantes do seu século. Aquel rapaz que vía a luz primeira nun antigo casarón da Praza do Campo Castelo (onde agora, e dende hai xa anos, o concello dispuxo unha estatua na súa memoria) foi unha das voces principais da recuperación literaria galega na Posguerra.

Cando aínda a Rede era apenas un asomo do que vivimos, alá polo xa afastado 1997, escribín para o tamén histórico Vieiros un artigo divulgativo (“Ánxel Fole: un narrador diferente”) que hoxe, con mínimas correccións, me presta recuperar a modo de puntual homenaxe a un escritor ao que sempre cómpre volver. Que sexan parabéns, don Ánxel, nese Ceo bravo onde ha de andar parolando e escribindo á lus do candil.

Ánxel Fole Sanchez (Lugo, 1903-1986) é un dos nosos escritores máis importantes do século XX. Autor bilingüe en galego e castelán, cultivou ao longo da súa vida todos os xéneros literarios: narrativa, poesía, teatro e mesmo ensaio xornalístico. Mais o eido creativo no que obtén un maior recoñecemento é sen dúbida o da súa obra contística, encerrada, fundamentalmente, en catro libros de relatos: Á lus do candil (1953), Terra brava (1955), Contos da néboa (1973) e Historias que ninguén cre (1981).

Entre toda esta produción narrativa sobrancean os catorce relatos reunidos en Á lus do candil, así como tamén o cativador prólogo ficcionalizado que, baixo o título de “Terra do Caurel”, dispuxo Fole como limiar do libro. Neste último texto danse as claves interpretativas para comprender o marco narrativo no que teñen lugar as historias do libro: un grupo de cazadores queda illado, por mor da neve, nunha vella torre do século XIV; fronte á imposibilidade de desenvolver as súas afeccións cinexéticas, deciden “matar o tempo” contando, alternativamente e por rolda, historias vividas por eles ou sucesos dos que foron sabedores. O conxunto deses relatorios é despois transcrito polo autor, que en forma de conto recolle para nós o alí narrado polos diferentes cazadores.

Ora ben, “Terra do Caurel” vai máis alá da simple xustificación narrativa, pois constitúe, en por si, todo un asistemático e espontáneo tratado etnográfico das terras do sur de Lugo e, metonimicamente, de toda Galicia. Nada escapa ao interese de Fole, que trata aquí sobre as peculiaridades paisaxísticas, botánicas, zoolóxicas, antropolóxicas, sociolóxicas, climatolóxicas, xeolóxicas e lingüísticas daqueles lugares, debuxando con fina prosa un acabado retablo costumista da intrahistoria cotiá das súas xentes.

Evidentemente, Ánxel Fole non foi única e exclusivamente un autor sensibilizado coa nosa realidade material, máis ou menos folclórica, senón que tamén mereceu a súa atención a realidade inmaterial do mundo do parapsicolóxico ou metapsíquico. Porén, foi indubidablemente un grande paisaxista, pintor con trazo firme do existir máis arredío e ríspeto duns homes e mulleres que, nos duros tempos da Posguerra, (sobre)viviron humilde pero dignamente mantendo viva toda unha cultura material e espiritual sen a cal non sería posible entender a nosa historia como comunidade diferenciada no conxunto das nacións peninsulares en particular e europeas en xeral.

Precisamente por estas razóns, “Terra do Caurel” é un inestimable etnotexto literario, pois a paisaxe e a paisanaxe que habitan nestas poucas páxinas ofrécennos a mellor radiografía dun singular xeito de ser no mundo: o galego, o do noso labrego e o seu contorno vital. “Terra do Caurel”: cartografía foleana do mapamundi cultural galaico.

Ánxel Fole e a RAG, medio século despois

Tal día coma hoxe, hai exactamente medio século, lía o seu discurso de ingreso na Real Academia Galega o eximio escritor lucense Ánxel Fole (1903-1986). Fora nomeado a proposta de Aquilino Iglesia Alvariño, Domingo García-Sabell, Sebastián Martínez-Risco e Julio Rodríguez Yordi, pois coa súa incorporación cubríase a vacante que deixara Manuel Casás, presidente que fora da institución.

O discurso de ingreso de Fole na RAG titulouse “Castelao i-a tradición galeguista” e foi respondido polo daquela presidente Martínez-Risco. Cómpre subliñar que o texto de Fole non foi publicado no seu día, o que non deixa de ser unha ocasión perdida, pois, de terse editado, tería constituído o único volume ensaístico en galego dado á luz en vida do autor.

Porén, para os máis curiosos lembrarei que existen dous epítomes desta conferencia nos artigos de El Progreso “Castelao i-o pobo galego” (1-5-1964) e mais “Castelao i a tradición galeguista” (7-12-1975) e que unha sinopse fidel do contido daquela alocución declaroulla o propio Fole a Perfecto Conde nunha entrevista que lle concedeu para a revista Chan (“Diálogo con Ánxel Fole”, Chan, 22, febreiro de 1970).

Fole ingresou na douta institución un día sinalado: o día de San Froilán, festa grande dos lucenses, aínda que o acto solemne non se celebrou en Lugo, senón na Coruña. A RAG recoñecía co seu nomeamento un narrador e xornalista que, naquela altura, xa publicara clásicos da nosa narrativa do pasado século como Á lus do candil (1953) ou Terra brava (1955) e senlleiras pezas de teatro como Pauto do demo (1958). Un escritor que, como periodista e creador, colaborara durante os longos anos da Posguerra en revistas de aquén e alén mar (Numen, Mensajes de Poesía, Alba, Galicia Emigrante, Vida Gallega, Lucus, Galicia, Vieiros, Grial, Ínsula, Cartel) e en diversos xornais (La Noche, Faro de Vigo, Hoja del Lunes de Lugo), sendo todo un emblema do periodismo lucense que capitaneaba dende as páxinas de El Progreso, onde botou a andar iniciativas históricas como o “Parlamento de las Letras Gallegas” (1961) e onde logo coordinou o inesquecible suplemento “Táboa Redonda” (1970).

Hoxe, cincuenta anos despois, a figura de Ánxel Fole segue viva entre o lectorado galego do novo milenio como o que é, a voz dun clásico. Mais tamén o seu exemplo de entrega a unha lingua e unha cultura fan del un persoeiro que moito merece lembrarse, o que con grande gusto deixo feito dende os parágrafos desta bitácora, por moitos anos, ¡si, señor!