Alén do medo

Hai xa case medio ano que nos deixou Agustín Fernández Paz, mais tal parece que non quixo que a orfandade nos embargase totalmente, pois antes de se ir preparou varios textos que agora ven a luz como obras póstumas. Así acontece con A casa do medo, a novela que publica o selo Rodeira do Grupo Edebé na súa colección Periscopio, onde xa apareceran outros títulos do autor, como Trece anos de Branca ou As fronteiras do medo.

Esta narración compendia moitos dos sinais característicos da súa escrita. En primeiro lugar, por se tratar dun relato no que, como en moitas outras obras, amalgama misterio, aventura e fantasía, mais tamén porque os referentes literarios e da tradición oral, así como a arquitectura da historia recuncan en esquemas que sempre lle foron caros.

A casa do medo achéganos a historia dun mozo que, no espertar da adolescencia, ousa visitar un inmoble témero que ten a fama de ser un lugar enigmático no que suceden cousas estrañas. De resultas deste atrevemento, acabará descubrindo unha sorte de porta a outra dimensión e comezará unha aventura nun universo paralelo no que terá que vencer diversos obstáculos para regresar con vida ao seu mundo.

Se un lembra algúns dos libros máis aplaudidos de Fernández Paz descubrirá pronto o aire de familia que esta novela garda con outras onde os seres fantásticos, os espazos de irrealidade ou o terror e o mistérico son protagónicos, pois A casa do medo é tanto unha narración fantástica coma un relato de medo, tamén unha novela de iniciación que responde ao modelo proppiano do heroe que emprende unha viaxe incerta da que debe regresar vitorioso.

A xenialidade de Fernández Paz non está, por tanto, nos materiais dos que se serve, ben coñecidos noutros creadores e na escrita propia, senón na sólida aliaxe que leva a cabo das tradicións orais e as homenaxes a outros autores, o que fai que neste A casa do medo sexa doado rastrexar as citas e alusións a Poe, Lovecraft, Tolkien, Lewis e outros, sen descoidar as presenzas dos seres do Ultramundo galego e mesmo as chiscadelas de ollo a obras tanto de escritores por el apreciados (velaí o corvo falador, ben cunqueiriano) e tamén as inclusións autorreferenciais (unha das personaxes principais chámase, xustamente, Branca, como a protagonista doutra coñecida novela del e, como outros personaxes que ideou, é un ser espectral).

Importante resulta tamén o xogo cos elementos autobiográficos que transforma literariamente, tal como sucede noutros libros. Así, o relato bota a andar en Valverde, un trasunto da súa Vilalba natal, e o rapaz protagonista é un escritor que, como o autor empírico, regresa dende o Vigo da instalación adulta á pequena vila na que naceu e pasou os anos da infancia e puberdade e nos que experimentou a extraordinaria historia que rememora.

Así pois, A casa do medo ofrécese como elixir no que, por decantación, o mellor do Fernández Paz de anteriores libros cristaliza nunha narración curta que incorpora aquilo que máis acaidamente define a súa escrita e que ten feito del un dos autores máis prezados e admirados da Galicia do noso tempo. Magnífico ronsel para unha vida literaria inzada de brillantes historias que son xa clásicos modernos das nosas letras. Este A casa do medo é o mellor dos epítomes posibles e tamén un convite para deixarse atrapar polo misterio e a aventura dun relato no que o valor da amizade, a superación dos nosos medos e a maduración persoal constitúen as pedras angulares dunha historia inesquecible.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 11-12-2016]

Agustín Fernández Paz, il miglior fabbro

No cristal da mañá viguesa, unha voz degresada polos anos reverbera nos lastros da cidade: “Requeixo, ¿que fas tanto ao sur?” Detrás da voz xorde un home aviseirado, con casaco acolchado e amplos pantalóns azuis, poderosos zapatos marróns, bolso negro cruzado polo ombreiro e un caxato negro encintado en prata cabo da empuñadura. É Agustín Fernández Paz que cruza Marqués de Valladares á altura de Velázquez Moreno. Sorrío mentres se achega e abre os brazos para a aperta. Logo dos saúdos flúe a conversa. Falamos sobre libros, lembramos Vilalba e pregúntolle pola saúde. Ao primeiro responde co entusiasmo contaxioso que sempre o habitou. Ao segundo cun langor melancólico que lle envisa a ollada e o retrotrae á infancia. Do resto conta con serenidade, sabedor de que el é el e as súas circunstancias. Un vento marzal traizoeiro vai erguéndose, así que, logo de media hora de parola, despedímonos cun outro abrazo, longo, ben longo, como se os brazos soubesen xa que aquel encontro da pasada primavera ía ser o derradeiro.

O que as letras galegas deben a Agustín Fernández Paz non se dá contado: case medio século de labor entregue á nosa cultura, á súa lingua, ao pobo e máis de cincuenta libros publicados, entre os que se atopan varias obras de culto.

Levaba a escrita na xema dos dedos. As palabras espellábanlle no iris e o mundo íalle entrando polos cómbaros do seu perenne sorriso ata o fondal dos paradisos fantasiados. Escribía aquelas deliciosas maxinacións en cadernos sempre de papel amarelo e, aínda que amaba todas as súas creaturas, tenme confesado algunha vez que O centro do labirinto lle dera moitas alegrías e que tiña debilidade por algúns deses seus fillos que non foran tan queridos, como O laboratorio do doutor Nogueira ou Corredores de sombra. Mais non me cabe dúbida de que, nos últimos anos, Non hai noite tan longa, O rastro que deixamos e A viaxe de Gagarin foron tamén verbas benamadas por el.

Presumía das lecturas, nunca do que escribía. Nalgunha ocasión pregunteille cales eran os seus autores predilectos e descubrín que lera ―obsesivamente, dicía― todo o que dera conseguido de Kafka, Ferrín, Valente, Joyce, Lovecraft, Camus, Rosalía, Chandler, Cunqueiro, os latinoamericanos do boom e, mais contra os nosos días, Auster, Szymborska, Rivas, Connolly ou Atxaga, devocións que sumaba ás que conservaba dende neno, como Verne, Salgari, Stevenson ou Poe, e aos grandes da LIX que coñeceu nos setenta vía tradución, como Rodari, Dahl, Gripe, Ende, Lindgren ou Wölfel.

Considerado un clásico en vida, el foi, en verdade, il miglior fabbro: sabía da maxia para descubrirnos as cidades do desexo, chamar a nosa atención sobre as flores radioactivas, medindo os contos por palabras, estivese preto ou lonxe do mar, curioso decote do tesouro do dragón Smaug, atento ás Raparigashjhj, contemplándoo todo coa lúa na fiestra e quilómetros de tundras no corredor. Con el aprendemos o enigma dos trece anos de Branca, coñecemos as cartas de inverno e o amor dos quince anos Marilyn. Non sei se algunha vez habitou na casa da Avenida do Parque 17. En todo caso, permaneceu sempre no centro do labirinto, entre a néboa escura, seguindo o exemplo do doutor Nogueira, a avanzar na noite de voraces sombras cun tren cargado de pasos misteriosos. E aínda que para el non tiñan segredos as escolas de piratas, por veces abraiábao o aire negro que se ergue dende os corredores de sombra, nesas horas nas que o único que queda é o amor e aló, lonxe, talvez nas lúas do Senegal, haxa quen ande a inventar damas ou fantasmas de luz, convencido de que non hai noite tan longa, de que o que importa é o rastro que deixamos e de que son precisos os soños e o noso único límite é un cosmos Gagarin.

Lembro que un día, hai catro anos, lle dixen: “Se soubeses que o teu tempo se esgota, ¿que non te perdoarías non deixar escrito?” Respondeu coa sabenza da que só son quen os seres irrepetibles: “Sei que o meu tempo se esgota, non preciso do subxuntivo. Como calquera narrador, a través dos meus libros aspiro a deixar testemuña da miña visión da vida e da miña concepción do mundo”. Abofé que o fixo. Boa viaxe Agustín.

[Faro de Vigo, 14-7-2016]

Letras escolleitas

Traspasada a soleira do aninovo, acáelle facermos reconto do que o ano vello nos deixou literariamente, separar o gran da palla e gardar no celeiro o mellor e mais madurecido froito.

No eido da narrativa, o 2015 que se nos foi agasallounos con media ducia de títulos sobresalientes. É o caso desa homenaxe ao mundo dos libros, a liberdade e os soños que Manuel Rivas nos lega en O último día de Terranova. Tamén da historia de descubrimentos que mergullan nun pasado ilusionado e afinca nun presente rabudo que Antón Riveiro Coello debuxa en Os elefantes de Sokúrov. Evidentemente, o Eros e a Política que gobernan a revolución bolxevique de Inesa Armand e Lenin na Ostrácia de Teresa Moure, intensa alegoría de nós. De igual maneira, a memoria colectiva do Vigo que foi e que é e mais a peripecia familiar inzada de escuros segredos que Fran P. Lorenzo asina en Cabalos e lobos. Tamén si, a recreación do feraz universo trobadoresco que Manuel Portas deseña en Lourenço, xograr, avolto territorio de pugnas monárquicas, tiranías clasistas e amores non só corteses. Por remate, igual as Interferencias de Manuel Seixas, recuperado para a escrita pública tras un longo período de silencio que ve a luz ao final do túnel con este seu poderoso relato sobre a identidade e o destino.

O verso tamén brillou con forza o pasado ano. Fulgurou na (meta)poética dixital de Fran Alonso no seu vivificante Poetic@. Ardorou nesa cartografía hibridada entre o emotivo e o cognitivo que debroca na intuición pura en Zonas de tránsito de Ramón Neto. Espellou na estética disidente e subversiva de Elías Portela e o seu Bazar de traidores. Irisou en O que precede a caída é branco de Oriana Méndez, himno á esperanza silandeira, ao rumor rebelde do océano que agarda polo tsunami operario. E, xaora, eclosionou na epifanía cosmogónica, a revelación da raíz que tradea a poesía skáldica de Manuel Rivas en A boca da terra.

O teatro de noso vive horas difíciles, escasas. Emporiso, a calidade da súa escrita dramática está salva. Confírmao a metafísica sinfónica, o menos é máis contra o capitalismo cínico e hipócrita que berra Santiago Cortegoso en Smoke on the Water. Tamén as imaxes imantadoras, as personaxes agónicas e o fatum irremediable que todo o arrastra en Ela, piedade dos suicidas (Baía), do poliédrico Xavier Lama.

Houbo ceifa abondosa tamén na agra do infantoxuvenil. De entre o moito sementado, préstame espigar o onírico de imaxinación desbordante co que María Solar inzou O meu pesadelo favorito. Tamén o terror albo que arrepía en A neve interminable, de Agustín Fernández Paz, mestría na arquitectura do relato ao servizo de poderosas pulsións. Por descontado, a recuperación do noso acervo lendario na recreación versal e a refacta relatística de Antonio García Teijeiro e Antonio Reigosa en Lendo lendas, digo versos.

Ano de seca, ano de seda. Así foi para deixarnos páxinas farturentas coas que seguírmonos acompañando neste 2016 que agora escomezamos e ao que haberá que lle pedir, ao seu tempo, que renda non menor proveito.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 3-1-2016]

Radiocrítica 1-6-2015

Velaquí unha nova Radiocrítica emitida o luns día 1 de xuño en Ames Radio (accesible on line aquí). Nesta ocasión falei con Nazaret López de E os domingos un croissant… de Ursula Heinze (2:00), de Elos, de Rosalía Fernández Rial (9:23), da Historia da literatura infantil e xuvenil galega, coordinada por Blanca-Ana Roig Rechou coa colaboración de Eulalia Agrelo Costas, Pilar Bendoiro Mariño, Mar Fernández Vázquez, Carmen Ferreira Boo, Isabel Mociño González, Marta Neira Rodríguez e Isabel Soto (15:10) e das Amizades secretas, de Agustín Fernández Paz (23:04).

Audio I

Letras en ronsel

Abandonounos o 2014, pero non nos deixou orfos. Tras de si deitou un feixe de lecturas de valor que hoxe me presta relembrar.

O ano narrativo foi feraz e houbo apostas ben variadas: dende a escrita autobiográfica, de relato reflexivo e primíparo, que achegou Inma López Silva en Maternosofía ata a aventura maratoniana nos antípodas que propón Santiago Lopo en A diagonal dos tolos, pasando pola narración memorística e de descubrimento da vida adulta e os seus secretos feridos por un tempo gris de A viaxe de Gagarin de Agustín Fernández Paz, o puxilato pola supervivencia nun tempo avolto do Olimpia Ring, 1934 de Xabier López López ou as miserias dos escenarios e a vida de Máscaras rotas para Sebastian Nell de Alberto Ramos.

Tampouco os poetas ficaron a barbeito. Velaí están para demostralo A segunda lingua de Yolanda Castaño, ironía e pensamento versal de retrouso idiomático e resaibo revelador; A última música das cousas de Bieito Iglesias, memoria dun eu en tránsito melancólico; A distancia do tambor de Eva Veiga, cicatrices, Tempo de Ombre, filosofía do que esfarela; Cronoloxía da urxencia de Dores Tembrás, poliedro de silencios, acougo na tormenta, o pensamento a autoesculcarse; As voces da máscara de Arcadio López-Casanova, o transterro, a vixilia do desposuimento, os devanceiros a guiar a palabra maxistral, o final esperanzado en Ondara; Fulguración e silencio de Xavier Rodríguez Barrio, a verba en diálogo fértil, a memoria do amigo que se foi e non se vai xa máis; ou Celebración de Gonzalo Hermo, poemas de eu post-crac, fracturas interiores que viaxan entre musgos e vísceras na queste da identidade propia.

Foi tamén, este, ano de ensaística sobresaliente. Abondaría con amentar a Historia da literatura galega. De 1853 a 1916. O Rexurdimento que o profesor Xosé Ramón Pena publicou hai uns meses, volume imprescindible para revisitar criticamente tan decisivo período do noso pasado literario. Mais a este título habería aínda que sumar os Livros que nom lê ninguém de Isaac Lourido, lúcido repensar das nosas condicións sistémicas e as súas derivacións, principalmente proxectadas sobre a obra de determinado grupo autorial; a reivindicación da memoria masacrada que Francisco Xavier Redondo Abal tenta restituír en Bibliotecarios e bibliotecarias infames e que se explica transparentemente no subtítulo: A depuración franquista do corpo bibliotecario republicano. O caso galego; ou mesmo a indagación teórica que Inma Otero Varela acometeu en A ficcionalización do eu: autoría e protagonismo das mulleres na literatura, inestimable ensaio a propósito do xenérico e o seu valor na proxección e interpretación dos suxeitos literarios da escrita máis recente.

Este esquemático guieiro resultaría incompleto se non se recordase que a produción infantoxuvenil brillou tamén con intensidade en obras como o poemario As redes de Inés, de Elvira Riveiro Tobío, versos de recoñecemento e agarimo ás traballadoras do mar; tamén en De como Chispo, o esquío, puido co frío de Toño Núñez, sagacidade e tenrura para superar os atrancos da vida; As noites de Xián de Concha Blanco, saudades mariñas dun mundo que non se concibe sen o rumor das ondas e, xa para os rapaces medianeiros, a magnífica Historia da bicicleta dun home lagarto de Fina Casalderrey, memoria de tempos facareños que a ilusión e a esperanza souberon borrar. Para os máis mozos, as regalías viñeron do Reo de Xesús Fraga, días de graffiti e ritos de paso, xeiras nas que a banda sonora das xornadas acompaña o albiscar dun futuro que se ten de labrar coas decisións propias; e, no poético, Penúltimas tendencias de Carlos Negro, versos contra a tiranía da moda e as trampas que ás rapazas tende, evidenciando adicións témeras, acusando a destrución das vontades. En fin, habería tamén que lembrar que o teatro e pur si mouve e ofreceu (re)edicións tan estupendas como a moi amena O achado do castro de Manuel Núñez Singala ou o máis grave e meditabundo Lapsus de Alfonso Pexegueiro, comedia do existir, infancia de moral mancada.

Letras en ronsel dun ano que esmoreceu e que serán sucedidas por novas ceifas ás que cómpre desexar nos traian tan bos momentos de lectura como deixaron estes libros que aquí pouso “coma cinza/ de rosas que onte encheron de perfume/ o mundo”.

[El Ideal Gallego e Diario de Ferrol, 4-1-2015]