Nestes días nos que andamos vén de se cumprir o sesquicentenario do poeta mindoniense Antonio Noriega Varela. O coñecido como ‘cantor da montaña’ veu ao mundo na cidade do antigo Reino de Galicia o 18 (para outros 17) de outubro de 1869, nunha casa ao pé da Alameda, como el lembra nuns coñecidos versos dedicados á Virxe dos Remedios: “Santiña milagrosiña,/ lémbraste? A nosa casiña/ ond’a túa;/ o Campo frorido e ledo,/ tu reinando en Mondoñedo, eu… galanteando á lúa”.
Foi un neno rebuldeiro e espelido, que estudou con aproveitamento no Seminario de Santa Catarina e que quixo profesar e cursar carreira cunha bolsa de estudos, o que non lle foi concedido por ser fillo de solteira (ex defectum natalium). Así as cousas, fíxose mestre e cruzou o país coñecendo a intelectualidade galega da súa época no focense Fondós (onde tratou a Antón Villar Ponte e Camilo Cela, pai do Nobel), nos ourensáns Calvos de Randín e Trasalba (estadía fulcral esta última, que o conectou co galeguismo do seu tempo, principiando por Ramón Otero Pedrayo e seguindo por Francisco Luís Bernárdez, Eduardo Blanco Amor, Antón Losada Diéguez, Euxenio Montes, Antonio Rey Soto ou Vicente Risco, mais tamén cos mellores escritores portugueses daquela hora, como Raul Brandão, Júlio de Lemos, Teixeira de Pascoães ou João Verde), na Graña de Vilarente en Abadín (onde alternou cun noviño Aquilino Iglesia Alvariño) e no viveirense Chavín (poñéndose en relación con Francisco Leal Insua ou Enrique Chao Espina).
Aínda que Noriega Varela foi escritor de variado xorne, pasou á historia da literatura galega como poeta. En esencia, foi autor dun único libro que publicou en diversas ocasións corrixíndoo e aumentándoo. De primeiras ese poemario chamouse Montañesas (1904, 1910) e xa logo Do ermo (1920, 1929, 1946).
Como poeta dominou os máis diversos rexistros e está considerado como un dos cumios da nosa lírica de comezos do pasado século. Intimista en ocasións, social noutro, humorístico non poucas veces e telúrico abondo, o seu franciscanismo, o dominio do ritmo, da musicalidade do verso e do metro clásico fan del un poeta inigualable, que soubo tamén incorporar na súa escrita os aires da poesía europea do momento e poñelos en diálogo co herdo rexurdimentista, nunha alquimia áurea que dialoga igual con Rosalía, Curros e Pondal que co modernismo hispanoamericano e, sobre todo, o saudosimo portugués.
Alén do poeta hai en Noriega Varela un relevante estudoso da nosa literatura de tradición oral. A el debemos unha histórica colectánea de cantares populares, A Virxen y-a paisanaxe (1914), e un volume paremiolóxico e fraseolóxico de primeira orde, Como falan os brañegos (1928).
Todo ese labor, que multiplicou en palestras e colaboracións en ducias de cabeceiras de prensa de toda Galicia e Portugal, foille recoñecido con importantes distincións, entre as que cómpre salientar a pertenza ao Instituto Histórico do Minho, a Academia de Sciências de Lisboa, o Seminario de Estudos Galegos e mais a Real Academia Galega, ao que deben sumarse as abondosas homenaxes públicas que se lle ofreceron, como a moi populosa brindada polos lucenses no Círculo das Artes en 1943 ou a multitudinaria que toda Galicia lle rendeu no Gran Teatro de Lugo en 1946.
Mindoniense de nación e corazón, Noriega Varela tivo de sempre un afectuoso vencello coas súas amizades da capital luguesa, particularmente con aquelas vinculadas ao xornal da cidade, El Progreso, pois foi grande amigo de Puro de Cora Sabater —fillo do fundador do medio e director do mesmo durante anos, ademais dun dos principais impulsores da magna homenaxe que se lle tributou ao poeta en 1946—, mais tamén doutros históricos do periódico, como Ánxel Fole, quen lle dedicou polo centenario do seu natalicio un artigo no que o describía inmellorablemente dende o título: “Noriega, cantor rústico y húmedo” (El Progreso, 17-5-1969). E outro tanto podería dicirse de Xosé Trapero Pardo, quen escribiu del ponderándoo como alto poeta hispano en “Secundando una idea. Noriega en las letras hispanas” (El Progreso, 26-5-1943). Ou de Francisco Leal Insua, redactor xefe do rotativo nos últimos anos do poeta, íntimo deste e responsable da preparación da derradeira edición de Do ermo en 1946.
A grandeza de Noriega Varela, a innegable altura da súa poética fan del un autor ao que ten de se volver unha e outra vez. Nos últimos lustros foi reiteradamente antologado e traducido en escolmas de todo tipo; dedicóuselle unha tese de doutoramento; estudouse a súa relación con diversos escritores galegos e portugueses; analizáronse as máis diversas temáticas e estéticas na súa escrita; profundouse nas complexas posicións que como intelectual mantivo no tempo franquista; exhumouse o seu epistolario e reeditouse a súa obra, concretamente Do ermo (2007) —nunha edición tirada do prelo da Deputación Provincial de Lugo que inclúe o limiar “Palabras para comprovincianos” asinado polo redactor de El Progreso Juan Soto— e Tenuis pluvia (2007) —tamén editado pola Deputación Provincial con motivo do cincuentenario do pasamento do autor—, mesmo recentemente a revista mindoniense Amencer (2019) dedicou ao autor un monográfico con traballos de José López Fernández (Pepe de Noriega), Manuel Regal Ledo, Carlos Nuevo Cal, Pombo Mosquera, Carlos Adrán Goás e Félix Villares Mouteira.
A obra e figura de Antonio Noriega Varela, cento cincuenta anos despois, continúa concitando o máximo interese para os estudosos e regala ao público deste século XXI impagables momentos de lectura. É difícil concretar o misterio da súa aura. Talvez resida naquela intuición que do mindoniense tiña o extraordinario poeta portugués Teixeira de Pascoães, quen o definía como un “lobo anxélico”, aludindo ao tempo á forza vibrante e descomunal da súa escrita e á tenrura e delicadeza infinitas que esta deita. Sexa por estas ou por outras razóns, a estrela Noriega Varela segue a irradiar cegadora luz literaria. Que así sexa por moitos anos, cando menos por outro século e medio máis.
[El Progreso, 20-10-2019]
Criticalia 